verschil Geert Groote en lollarden was dat de laatsten een antipathie hadden tegen de Moderne Devotie, die juist een centrale plaats innam bij de eerste

Moderne Devotie

= versterkte voortzetting v.d. religieuze vernieuwing v.d. spirituele traditie i.d. christelijke geloofsbeweging in de eeuwen na het jaar 1000 à gericht op sterk

→ geïndividualiseerde, innerlijk-geestelijke, door gebed en meditatie voorbereide godservaring

MD vs. Kerk

- kerkelijke rituelen (o.a. mis) hadden vooral de functie om spirituele gerichtheid v.d. vrome gelovige ‘los te maken’ en te stimuleren ó overdreven nadruk op uiterlijk vertoon dat de spiritualiteit alleen maar kon verstoren (net zoals te grote gehechtheid aan materie)

- voordeel: M.D. was bereikbaarheid voor gemotiveerde leken zonder intellectuele vorming

→ er ging tegelijk een dreiging van uit naar de gevestigde kerkelijke orde, volgens de Moderne Devotie waren kerkelijke instellingen en geestelijken niet langer nodig

→ verklaart ambivalente houding v.d. Kerk t.o.v. lekenvroomheid: enerzijds aangemoedigd maar anderzijds steeds met argwaan bekeken (en soms vervolgd)

Nieuwe spirituele en piëtistische bewegingen

- waren meestal gemodelleerd naar monastieke voorbeeld: zoals blijkt uit hun regels die religieuze & zedelijke voorschriften waren, rechtstreeks ontleend aan observantisme

- ook duidelijke accentverschillen: God werd gezocht via actieve beoefening v. deugdzaamheid i.p.v. via passieve contemplatie

Mystiek

spiritueel streven, gericht op intuïtieve en emotionele (& vaak extatische) vereniging v.h. innerlijk met God

binnen de mystiek onderscheid tussen:

- meer intellectualistische (rechtstreeks door het christelijk neoplatonisme v.d. 5^de eeuw geïnspireerde) stroming

→ zie groep Duitse dominicanen, o.a. Meister Eckhart

- stroming waar sterk op de lijdende Christus gerichte affectie centraal staat

→ cisterciënzer Bernard v. Clairveaux

Binnen MD

men sprong voorzichtig om met het mystieke gedachtegoed binnen de M.D.: weinig of geen sporen teruggevonden v.h. belangrijkste manifest: Navolging v. Christus (< Thomas v. Kempen) = 1 v.d. meest gelezen werken binnen de katholieke wereld

v. ongecontroleerde mystiek (13^de-vroege 14^de e.) naar verkloosterlijking + nadruk op ascese

- binnen de non-intellectuele spiritualiteit & mystiek heeft de lijdende Christus in het bijzonder devote vrouwen sterk aangesproken

- theorie Caroline Walker Bynum: het had te maken met geraffineerde manipulatie v. middeleeuwse symbolen v. mannelijkheid en vrouwelijkheid op dieper psychologisch niveau

- doordat aan mannen (Chr.) typisch vrouwelijke kwaliteiten werden toegeschreven, zoals fysieke zwakheid en barmhartigheid, met als doel te demonstreren hoe nederig zij zich hadden betoond door het afleggen v. hun mannelijke macht, konden vrouwen zich met hen gaan identificeren

→ die gelijkenis maakte hen gelijk (of zelfs beter) dan mannen

→ dit is eigenlijk een tegenhanger v.e. topos uit de latere hoofse literatuur, waarbij vrouwen erin slagen de zwakte v. hun sekse te overwinnen door zich krijgshaftig te gedragen

Roep naar restauratie binnen kloosterwezen

• bij verslapping kwam een reactie op gang, gericht op terugkeer naar uitgangspunten => dit reactionaire streven = observantisme à nieuwe golf vanaf 2^de helft 14^de e in alle orden
• ging vaak gepaard met typische vorm v. afscheiding: niet breken met orde maar wel apart houden v. niet-observante kloosters
• observante kloosters verenigen zich in congregaties met gemeenschappelijke afspraken + controle op naleving leefregels
• naast zuivering kloosterwezen ook andere positieve resultaten: late Middeleeuwen bood een draagvlak voor kritiek op kloosterwezen i.d. lekenmaatschappij + antiklerikale kritiek in het algemeen à Boccacio: Il Decamerone

Observantisme en nieuwe conventen

observantisme wist de negatieve houding, waarbij aantal intredes en omvang schenkingen afnam, ten dele weer te keren à ordes die zich streng aan hun regel hielden (zoals kartuizers) werden beloond en kenden enorme bloei i.d. 15^de eeuw

• 1350-1500: stichting talrijke nieuwe conventen (congregaties binnen bestaande orden) & zelfs oprichting nieuwe orden (birgittinen, colettinnen, hiëronymiten, jesuaten, theatinen)
• rijk en gevarieerd kloosterlandschap, vooral in verstedelijkte gebieden
• slechts mogelijk danzij financiële steun vermogende leken & seculiere geestelijken

Lekenbewegingen

mensen voor wie subsidiëring niet ver genoeg ging besloten zelf een geregeld religieus leven te gaan leiden à parallel met 12/13^de e. toen de drang leidde naar authentieke chr. levenswijze tot oprichting v. religieuze orden en vorming v. lekenbewegingen (wel religieus leven maar geen gelofte of afzondering: begijnen, 3^de orde fransiscanen & dominicanen)

• groot succes begijnen in Ned,Rijnland: 1230-1320:200 hoven/conventen: elk +/- 15 leden
• vestigden zich a.d. stadrand in kleine huisjes aan besloten hof met eigen kapel/kerk
• meesteres of priores heeft de leiding en er is een reglement van interne orde
• grote verblijven en dienstgebouwen voor gemeenschappelijke activiteiten
• leefden v. spinnen & bordurenà conflict met ambachtsgilden: ‘oneerlijke concurrentie’
• Geert Groote kwam kort na 1370 tot inkeer en legt zich een streng zedelijk & devoot leven op à preken tegen de laksheid van de geestelijkheid

Congregatie van Windesheim

oprichting congregatie v. Windesheim (observante vereniging v. conventen v. augustijner kanunnikken) + oprichting vrome lekenbeweging met eigen huizen, broeders & zusters des gemenen levens à sterke uitstraling tot in Rijnland

• belangrijkste missie: schrijven, vertalen, kopiëren of comprimeren v. religieuze teksten in de volkstaal waarvan de lectuur de individuele vroomheid moest ondersteunen
• op grote schaal geproduceerd in eenvoudig uitgevoerde, goedkope boekjes
• John Wyclif: zijn Engelse beweging v. lollarden was niet meer acceptabel voor de Kerk

Binnen de Kerk

binnen de Kerk is er alleen een directe relatie tussen God & gelovigen, er is geen bemiddeling v. geestelijken, sacramenten of heiligen nodig

• Engelse vertaling van de Bijbel (de enige bron v. chr. waarheid) à volkstaal!
• op grote schaal & in groot tempo vermenigvuldigd à stimuleerde Eng. alfabetisering
• in het algemeen: alfabetisering & religieuze bewustwording: lees- & kopieercultuur v.d. Moderne devotie
• naarmate de lollardenbeweging meer gedragen ging worden door lage geestelijke & autodidacte leken radicaliseerde ze ook à fel antiklerikalisme ging boventoon voeren

Opstand

na een opstand tegen de vorst werd de beweging ondergronds gedreven en belandden vele lollarden op de brandstapel of aan de galg

→ toch wist de beweging tot de Reformatie in ZO-Eng. te overleven door sympathie v. geschoolde ambachtslieden + kerkelijke autoriteiten werden laks in vervolging

Twee zienswijzen

1) sommigen zochten i.v.m. het rijke geloofsleven in de late ME naar de wortels v.d. Reformatie

2)anderen legden juist nadruk op continuïteit met het verleden aangezien religieuze sentimenten diepgaand waren veranderd in de 11/12^de eeuw en die tendensen i.d. 14/15^de eeuw werden verdergezet:

à 2^de zienswijze lijkt beter, maar 2 opmerkingen:

Twee opmerkingen

- het zijn niet de vormen waarin geloof uitdrukking vond maar hun overdadigheid en intensiteit v.d. geloofbeleving die om een verklaring vragen

- de voorgeschiedenis van de Reformatie lag natuurlijk in de late ME maar elke kritische houding t.o.v. de Kerk wordt dan ook bekeken als vooraankondiging v. d. Hervorming

Meningen

- gangbare mening: hervormers verweten de Kerk dat ze te veel v.d. gelovigen eiste en dat kritiek zelden gepaard ging met volledig afwijzing v.d. Kerk en haar instituut (stemt overeen met beeld dat zich opdringt v. verdeeldheid t.a.v. religieuze leven i.d. Late ME)

- 2 uitersten: op verinnerlijking v. geloofswaarden & persoonlijk godscontact gerichte vroomheid (instrospectief) ó met veel uiterlijk vertoon gepaard gaand volksgeloof

- daartussen breed schemergebied vol rijke uitdrukkingsvormen

- verbindend element = obsessie met sterven & dood (morbiditeit) (door hoge mortaliteit)

- veel meer gebedsherdenkingen (memories) + morbide, akelige motieven in geestelijke poëzie, liederen, preken en schilder- & beeldhouwkunst

- nooit eerder zo’n weelderige ‘roomse’ rijkheid gezien, was individuele betrokkenheid bij het geloof zo groot, was het maatschappelijk draagvlak voor de werken v.d. Kerk breder

- Kerk was er prachtig in geslaagd de gelovigen te bereiken en haar belangrijke religieuze & zedelijke boodschappen in brede lagen v.d. bevolking te laten doordringen

missionering v.d. massa = kerkelijke prioriteit:

- verinnerlijkt & geïnvididualiseerd geloof

- toename van uiterlijk religieus vertoon