Item gefilterd op datum: december 2012

·De postmoderne toestand houdt volgens Lyotard in het einde van de ‘grote verhalen’, metadiscours. Een metadiscours is een stelsel van uitspraken dat van boven af het nut van wetenschap aangeeft.

·In het verleden zijn er twee belangrijke metadiscours geweest:

–het verhaal van de Verlichting: kennis is gebaseerd op objectieve rede en draagt bij aan de vooruitgang en emancipatie van de gehele mensheid. Twee varianten van dit verhaal: een liberale en een marxistische variant.

–het ‘Bildungs’-verhaal: kennis is gebaseerd op een subjectieve geest en draagt bij aan de spirituele en morele ontwikkeling van individuele volken.

·Deze twee verhalen hebben hun gezag verloren. Het ‘Bildungs’-verhaal door de shoah, het marxistisch verhaal door de Gulag en het liberale verhaal door kolonialisme, excessen van de vrije markt en milieuvervuiling.

·Radicaler nog dan het gezagsverlies: de idee dat wetenschap gerechtvaardigd kan worden door een metadiscours is door de opkomst van de moderne technologie onmogelijk gemaakt. Technologische ontwikkelingen hebben geleid tot specialisatie en de fragmentatie van kennis. Die fragmenten kunnen verhandeld worden. Kennis gaat deel uit maken van allerlei maatschappelijke, economische, politieke processen die gestuurd worden door particuliere ‘verhalen’. In de plaats van de grote verhalen zijn talloze lokale verhalen gekomen.

·De taak van de filosofie in het postmoderne tijdperk is het accepteren (verandering, verbetering is niet mogelijk) en expliciet maken van de vervlechting van wetenschappelijke, maatschappelijke, economische en politieke belangen.

·Derrida radicaliseerde de opvattingen van Saussure.

·Volgens Saussure ontleent een teken zijn betekenis niet aan een relatie met de werkelijkheid, maar in oppositie tot andere tekens (zie fig. 2). Volgens Saussure is die relatie statisch: gegeven in de structuur van de ‘langue’ op één moment.

·Volgens Derrida is er op één moment niet alleen sprake van één stel opposities, van wat hij ‘différence’ noemt, maar ook van ‘différance’ (opschorting): elk teken draagt tegelijkertijd de sporen van andere opposities met zich mee.

·Derrida breekt met de veronderstelling dat er een ideale interpretatie van een tekst is; interpretatie is een geval van machtsuitoefening van de interpretator die: aangeeft welke opposities gelden (bijvoorbeeld: ‘persoon’ interpreteren binnen de oppositie van man/vrouw, subject/object, blank/zwart of jong/oud) ; en de polen van de betreffende oppositie hiërarchisch waardeert.

·Deconstructie is een strategie om de onhoudbaarheid van vaststaande opposities aan te tonen (destructie) en om andere impliciete hiërarchieën in een tekst expliciet te maken (constructie). Derrida is niet bewogen door de hoop op bevrijding (c.q. vooruitgang, verbetering): het denken kan niet zonder opposities. De enige hoop is die expliciet te maken en verder te fragmenteren, zodat niet één systeem van tegenstellingen dominant wordt.

·Consequenties:

–De auteur is niet de oorsprong van betekenisverlening (dood van de auteur). Teksten ontlenen hun betekenis aan een samenspel tussen ‘différence’ en ‘différance’.

–Een tekst kan niet uit een reële (geografische en historische) context verklaard worden: ‘il n’y a pas de hors-texte’. Teksten en tekens verwijzen uitsluitend naar een hele reeks opposities in andere teksten (intertekstualiteit).

·Het werk van Derrida is een inspiratiebron voor cultural studies: onderzoek naar de rol die representaties spelen in het uitoefenen en verbergen van macht.

·Rorty verwerpt de opvatting van de menselijke geest als een spiegel van de wereld en de daarmee verbonden gedachte dat kennis bestaat uit correcte mentale afbeeldingen van de objectieve buitenwereld.

·Rorty ontleent aan Quine de gedachte dat kennis, ook natuurwetenschappelijke kennis, geen ‘plaatje’ van een objectieve buitenwereld, maar door een geheel van uitspraken (theorie) gekleurd is.

·Buiten de theorie van een groep is er geen ahistorische, niet-menselijke, objectieve, natuurlijke fundering van kennis. Dit betekent dat de traditionele tegenstellingen in de filosofie zoals die tussen subject en object, waar en onwaar, geest en materie, analytisch en synthetisch, geestes- en natuurwetenschap niet vastliggen, maar toevallig en veranderlijk zijn.

·Waarheid is, wat bruikbaar is voor de gemeenschap. Er is geen objectiviteit, alleen maar solidariteit. Rorty noemt zichzelf een pragmatist.

·Filosofie moet de zoektocht naar objectieve waarheid opgeven en streven naar begrip van de ander. De positie van Rorty houdt in dat wederzijds begrip niet mogelijk is op grond van een gedeelde rationaliteit of iets dergelijks. De enige weg is om vanuit je eigen traditie te beginnen en die op te rekken om de positie van de andere in te sluiten in je eigen web van uitspraken. In de woorden van Rorty: ‘[f]or pragmatists, the desire for objectivity is not the desire to escape the limitations of one’s community, but simply the desire [...] to extend the reference of ‘us’ as far as we can’.

·De taak van wederzijds begrip die Rorty aan de filosofie stelt, is een vorm van hermeneutiek. Zijn opvatting van hermeneutiek is ontleend aan Gadamer en Kuhn: hermeneutiek is een gesprek vanuit je eigen ‘horizon’ (Gadamer) tussen incommensurabele tradities (Kuhn).

·Het doel van Rorty’s hermeneutiek is vorming (edification): een beter mens worden door andere mensen en tradities beter te begrijpen in een opbouwend gesprek (edifying conversation).

·Rorty’s notie van ‘edification’ lijkt op Humboldts notie van ‘Bildung’: beide noties verkondigen het ideaal van ‘een beter mens worden’. Humboldts notie van Bildung rustte echter nog op een fundamenteel onderscheid tussen natuur en geest. Het verschaffen van

‘Bildung’ zag hij als de voornaamste taak van de geesteswetenschappen. De natuurwetenschappen bestudeerden daarentegen op een objectieve manier de levenloze natuur. Zoals gezegd, verwierp Rorty zulke onderscheidingen: het onderscheid tussen de natuur- en de geesteswetenschap is toevallig en veranderlijk en berust niet op een onwrikbaar fundament, maar op wat een bepaalde gemeenschap op een bepaald moment bruikbaar acht.

·Foucault kan worden opgevat als een postmoderne wetenschapsfilosoof: de mens is het product van cultureel bepaalde stelsels (‘épistémès’); de rationele wetenschap is slechts één opvatting van wetenschap onder meerdere, namelijk die, die kenmerkend was voor het moderne épistémè; de geschiedenis is een discontinue opeenvolging van incommensurabele épistémès.

·Plaats van het postmodernisme in de wetenschapsfilosofische ontwikkeling: het postmodernisme verwerpt subjectivisme (de gedachte dat er een autonoom, zinverlenend subject is), objectivisme (de gedachte dat er objectieve structuren bestaan) en kritische theorieën (de gedachte dat vooruitgang, verandering en bevrijding mogelijk is).

·Het postmodernisme gaat ervan uit dat er geen diepere zin of objectieve waarheid is – dus: geen hoge kunst (geen ‘Bildung’), geen objectieve wetenschap en geen vooruitgang. Alles is een spel, relatief. Het is een eclectische (citeert uit een grote verscheidenheid van tradities zonder een poging te ondernemen om een nieuwe synthese te creëren), ironische, ontmythologiserende (verwerpt het Bildungsideaal, het onderscheid tussen hoge en lage cultuur en het literaire canon), relativistische (elke cultuur heeft een eigen waarde, geschiedenis is discontinu), apolitieke (actie is zinloos omdat vooruitgang uitgesloten is) stroming.

·Factoren die hebben bijgedragen aan de opkomst van het postmodernisme:

–de moderne consumptiemaatschappij: een zorgeloze wereld waarin niet overleving en strijd, maar vermaak centraal staat.

–het failliet van het communisme: het streven naar vooruitgang en bevrijding leidt alleen maar tot onderdrukking.

–dekolonisatie: nadruk op culturele verscheidenheid.

–opkomst van nieuwe vormen van nationalisme: nationale eigenheid wordt belangrijker gevonden dan universele waarden.

1. Kritische theorieën opereren op grond van een model van de geschiedenis; alles moet vanuit dit model bekeken worden.

2. Ze hebben weinig oog voor de verrassende complexiteit van de geschiedenis en de verschillen tussen mensen.

3. Weinig oog voor de wandaden van links: genocide van Stalin, Mao, Pol Pot, bewondering voor terrorisme, oplopen van een enorme staatsschuld; tegenwoordig zwaait de slinger weer terug.

·Ook Bourdieu kwam tot de conclusie dat het dialectische model had gefaald als kritische theorie. Hij ontwikkelde een kritische theorie op grond van de interactie tussen ‘habitus’ en ‘veld’.

·Het handelen van mensen wordt niet gestuurd door bewuste mentale toestanden (subjectivisme) of abstracte, theoretische structuren (objectivisme), maar door een halfbewust stelsel van aangeleerde waarden en neigingen (habitus). Een habitus is niet bewust en niet extern.

·Het handelen van mensen speelt zich af in verschillende maatschappelijke domeinen of velden zoals wetenschap, economie, religie en kunst. Elk veld heeft zijn eigen logica, principes en goederen die het object van concurrentie zijn (symbolisch kapitaal).

·Velden onderscheiden zich enerzijds van structuren (bijvoorbeeld van Kuhns paradigma’s):

–het ontstaan en de verandering van velden zijn het gevolg van menselijk handelen (de voortdurende concurrentie om symbolisch kapitaal);

–velden veranderen voortdurend: er is sprake van een ‘permanente revolutie’ in plaats van incidentele revoluties gevolgd door perioden van stilstand.

·Het handelen binnen een veld is anderzijds onderscheiden van bewust handelen omdat de concurrentie om symbolisch kapitaal niet een kwestie van bewuste calculatie is, maar door habitus gestuurd wordt.

·Implicaties van Bourdieus cultuursociologie:

–reactie tegen de marxistische neiging om cultuur als uitdrukking van economische belangen te zien, ofwel alle velden te verklaren in termen van de principes van het economische veld;

–levert kritiek op het Bildungsideaal: Bildung is niet belangeloos, maar een vorm van symbolisch kapitaal waarmee de hogere klassen zich van de lagere onderscheiden. In tegenstelling tot de opvatting van Adorno, houdt elitecultuur maatschappelijke ongelijkheid in stand. Bourdieu ontmaskert Bildung als een ideologie. Let op: het habitus begrip houdt in dat de handelwijze van de hogere klassen geen bewust complot tegen de lagere klassen is;

·Bourdieus doel is emancipatie door bewustwording: mensen moeten trachten de habitus die binnen de verschillende velden hun handelen bepaalt expliciet te maken; adequate kennis is ‘reflexief’, dat wil zeggen bewust van zijn oorsprong (NB ook wetenschappelijk onderzoek berust op een habitus).

·Habermas kwam tot de conclusie dat het dialectische model had gefaald als kritische theorie:

–het dialectische schema van these, antithese en synthese was filosofisch gesproken te simpel om maatschappelijke tegenstellingen te beschrijven;

–het was niet in staat geweest om de aard van maatschappelijke tegenstellingen juist te beoordelen;

–het was niet in staat geweest sociale bewegingen die werkelijk maatschappelijke verandering voltrokken, te identificeren en te ondersteunen.

·Hij ontwikkelde een kritische theorie niet op grond van dialectiek, maar op grond van een theorie over hoe mensen hun handelen op elkaar afstemmen (handelen breed opgevat: daden, maar ook vormen van denken en communiceren).

·Hij onderscheidde twee manieren waarop mensen hun handelen op elkaar afstemmen:

–communicatief: gericht op wederzijds begrip; het model voor dit soort handelen is de dialoog; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van religieuze overtuiging of rationele consensus; communicatief handelen kan slechts plaatsvinden tegen de achtergrond van een gedeelde leefwereld (verband met Gadamers idee van een ‘horizon’);

–strategisch: gericht op het bereiken van eigen doelen; het model voor dit soort handelen is de markt: elk van de betrokkenen is uit op eigen gewin; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van anonieme, economische wetmatigheden (systeemmechanismen).

·In de loop van de geschiedenis was de leefwereld door systeemmechanismen

‘gekolonialiseerd’: strategisch handelen had de overhand gekregen. Mensen moesten zich weer van hun gedeelde leefwereld bewust worden en terugkeren tot vormen van communicatief handelen.

·Met zijn theorie van het communicatieve handelen was Habermas in staat om het proces van rationalisering vrij te pleiten van Adorno’s beschuldiging dat het tot beperking van de maatschappelijke vrijheid had geleid – niet het proces van rationalisering als zodanig (dat was op zich communicatief), maar de kolonialisering van de leefwereld door systeemmechanismen was daarvoor verantwoordelijk.

·Volgens Adorno was maatschappelijke vooruitgang niet het gevolg van:

–het project van verlichting, de hoop om met behulp van de rede, de wetenschap en de technologie het lot van de mensheid te verbeteren: de rede is gereduceerd tot een instrumentalistische denkwijze (opvatting dat het doel de middelen heiligt); menselijke belangen zijn ondergeschikt geraakt aan economische overwegingen.

–het geloof van Marx in het proletariaat: de gebeurtenissen in Hitler-Duitsland en de Sovjet- Unie onder Stalin toonden aan dat het proletariaat niet in staat was zijn eigen belangen te herkennen.

·De enige hoop op vooruitgang schuilde volgens hem in conservatieve, elitaire ideeën ontleend aan de romantiek en het Bildungs-ideaal. Adorno wees op de cultuurindustrie. Hij was veel pessimistischer dan Benjamin over het vermogen van moderne technologie om het bewustzijn wakker te schudden. Door de herhaling van het bekende (bijvoorbeeld in de jazz: de herhaling van bekende thema’s) en de gedachteloze nadruk op amusement wordt het publiek juist verdoofd, de bestaande orde bevestigd en de misstanden ervan verdoezeld (= systeembevestiging, één van de ergste marxistische scheldwoorden). Kunst mocht niet populair, maar moest elitair, met andere woorden: serieus, ingewikkeld, complex, diep en dissonant zijn om de aandacht voor maatschappelijke tegenstellingen te wekken. Voorbeeld: 12-toons muziek van Schönberg: dissonantie verontrust de luisteraar; alle tonen hebben een gelijke waarde, er is geen dominante toon.

·Adorno’s opvatting is een ongemakkelijke combinatie van conservatieve en progressieve ideeën: in het belang van maatschappelijke vooruitgang moet kunst elitair, moeilijk, diep, uniek enzovoorts zijn.

·‘Positivismusstreit’ met Popper: volgens Adorno was het niet alleen de taak van de sociale wetenschap om theoretische uitspraken, maar ook om de maatschappelijke werkelijkheid te bekritiseren en een radicaal alternatief te presenteren.

·Adorno negeerde de rol die pop(ulaire!)muziek speelde bij de opkomst van de protestbeweging in de zestiger jaren.

·Benjamin verzette zich tegen het vulgair marxistisch standpunt dat kunst (de bovenbouw) niet meer dan een legitimatie is van de heersende productieverhoudingen. Kunst kan ook tot bewustwording, opheffing van maatschappelijke tegenstellingen en emancipatie leiden.

·In zijn werk Het kunstwerk in het tijdperk van zijn mechanische reproduceerbaarheid beschrijft hij hoe moderne reproductietechnieken het aura van het kunstwerk – d.w.z. het unieke en eenmalige ervan, de idee van ‘l’art pour l’art’ – hebben vernietigd.

·Dit is volgens Benjamin niet erg: 1) de romantische nadruk op het unieke en het eenmalige heeft het proletariaat vatbaar gemaakt voor het fascisme (bijvoorbeeld de nadruk op de unieke volksziel; de esthetisering van geweld); 2) verschillende reproductietechnieken zoals versnellen, vertragen, montage tonen aan dat de werkelijkheid niet vanzelfsprekend is: het kan ook anders – dit besef kan leiden tot schokeffecten die het proletariaat kritisch ten opzichte van de maatschappelijke werkelijkheid kan maken.