Item gefilterd op datum: december 2012

• (zoogdier-) moeders
  • hormonaal: prolactine en oxytocine versterken eerste dagen zorgend gedrag in (onervaren) rattenmoeders (om onervarenheid te compenseren)
  • receptorgevoeligheid verandert in hersengebieden betrokken bij verzorgend gedrag
  • verzorgend gedrag ontstaat bij ratten ook na 6 dagen zonder bevallen te zijn
  • feromonen van jongen versterken aggressief gedrag bij anderen tenzij deze aan hun geur gewend is (zoals de eigen moeder)  afstoting door anderen

• (zoogdier-) vaders
  • meeste diersoorten: niet betrokken bij verzorging
  • sommige diersoorten (o.a. vissen, vogels): ook toename m.n. prolactine (en oxytocine)

• algemeen
  • mens & dier: instinctief gedrag (voortplanten, zorgen, ook eten) omdat het ‘prettig’ is
  • bij mensen hebben hormonen hebben een kleiner effect dan bij dieren

• ovulatie (periovolutaire periode, ca. 14 dagen voor menstruatie)
  • maximale vruchtbaarheid
  • gedrag

- groter libido

- snellere discriminatie geslacht (van foto’s)

- voorkeur voor meer mannelijke gezichten (bij niet-pilgebruikers); direct voor/tijdens menstruatie (luteale fase): voorkeur voor meer vrouwelijke mannengezichten

• de anticonceptiepil
  • bevat oestrogenen en progesteron
  • dubbele werking (combinatie pil)

- inhibeert FSH en LH productie  geen ovulatie (geen eitje)

- verstevigt uterusslijm  moeilijkere toegang tot uterus voor spermacellen en moeilijkere innesteling eitje

• testostoron verhoogt (ook bij vrouwen) libido
• oxytocine (hypofyse): weeën, melkproductie, band (met kind, partner)
  • productie versterkt door orgasme

• hypofyse – hypothalamus – eierstokken
  • regelen samen de menstruele cyclus
  • hypofyse: follikelstimulerend hormoon (FSH): groei van follikel in eierstok

follikel produceert oestradiol

anterieure hypofyse produceert luteïniserend hormoon (LH)

FSH & LH: follikel laat het eitje los (ovulatie)

• rest v.d. follikel (= ‘corpus luteum’) produceert
  • progesteron

- bereid uterus voor: slijmvlies

- stopt LH productie

• zonder bevruchting: menstruatie = uitscheiding van het slijmvlies (kost ca. 50-150 ml bloed)
• bevruchting: oestradiol & progesteron productie stijgen

• geslachtshormonen (algemeen)
  • vergroten de gevoeligheid van de geslachtsdelen
  • beïnvloeden menselijk sexueel gedrag (minder dan bij dieren)
• testosteron
  • concentratie correleert met opwinding, zoeken sexpartners
  • hoogste concentratie ~ 15-25 jaar
  • verkrachters hebben geen abnormaal hoge concentraties maar concentratieverlaging helpt wel (beweging, dieet: niet
• erectie
  • testosteron stimuleert stikstofoxide (NO) in hypothalamus en penis  ontspant/spant circulatiespieren in de penis  versterkte bloedtoevoer, verminderde bloedafvoer
• impotentie (erectiele disfunctie)
  • bij 16% van de mannen boven de 18; 50% boven de 70
  • niet vanwege afwezigheid testosteron (injecties kunnen wel sexueel gedrag stimuleren)
  • veelal slechte bloedcirculatie, neurologische problemen, drugs/medicijnen (bv. tegen hoge bloeddruk), stress (zelfvertrouwen)
  • behandeling impotentie

- pillen: viagra (sildenafil) verlengt effect van NO (maar vergeet behandeling bij slechte bloedcirculatie niet)

- injecties: o.a. papaverine (vasodilatatie)

• ‘van geest naar lichaam’ via hypofyse
  • hypothalamus  hypofyse  vele andere klieren

• hypofyse delen
  • anterieure hypofyse (adenohypofyse) bestaat uit klierweefsel
  • posterieure hypofyse (neurohypofyse): scheidtoxytocine en vasopressine in bloedbaan af onder neurale controle van de hypothalamus

• hypothalamus kent geslachtsverschillen
  • vrouwen: hypothalamus kent maandelijkse cyclus via hormoonafgifte
  • mannen: SDN (sexual dimorphic nucleus, in de anterieure hypofyse)

- stuurt mannelijke sexualiteit

- groeit door testosteron

• geslachtsontwikkeling in 3e/4e maand van zwangerschap (8 cm, 30 g) (<8-10 weken: embryo, > 8-10 weken: foetus)

• mannelijke foetus
  • SRY gen (Y chromosoom) laat testes ontstaan  testosteron  mannelijke ontwikkeling
  • positieve feedbacklus: testosteron versterkt testosteronaanmaak
  • indien testosteronproductie of -werking wordt geblokkeerd (zoals bij castratie, alcohol, cocaïne, marijuana)  geen mannelijke ontwikkeling

• vrouwelijke foetus
  • geen SRY gen
  • dieronderzoek: bij voldoende testosteron  ook mannelijke geslachtsorganen en mannelijk gedrag (sexueel, agressie, mannelijke interesses)
  • bij onvoldoende oestradiol  wel vrouwelijke geslachtskenmerken, later geen sexueel gedrag

• dus foetus is vrouwelijk ‘by default’; testosteron bewerkstelligt mannelijke ontwikkeling

• SRY gen: buizen van Wolff  testes  testosteron

versterkt de ontwikkeling testes & prostaatklier, bijbal, zaadleider (vas deferens), zaadblaasjes (seminal vesicles) (degeneratie buizen van Müller)

• geen SRY gen: buizen van Müller  baarmoeder, eileiders en bovenste deel vagina (degeneratie buizen van Wolff)

• geslachtsverschillen
  • geslachtshormonen (naast de 3 steroïde werkingsmechanismen): beïnvloeden ook de apopthose  geslachtsverschillen in omvang hersenstructuren
  • Y-genen (de-)selectedren ook andere genen

• androgenen (hogere concentraties bij mannen)
  • belangrijkste: testosteron (ook andere)
  • bv. selectedren genen voor gezichtsbeharing (ook bij vrouwen)

• oestrogenen en een progestageen (hogere concentraties bij vrouwen)
  • oestrogenen: belangrijkste oestradiol (=estradiol, m.n. in vruchtbare vrouwen) ook estriol (zwangerschap), estron (na menopause)
  • progestageen: progesteron
  • bv. selectedren genen voor borstontwikkeling

• organiserend (=permanent) effect: geslachtshormonen beïnvloeden (o.a. prenataal) de ontwikkeling van geslachtskenmerken, bv.
  • verhoogd prenatale testostoron bij meisjes geeft later ‘mannelijk’ gedrag: aggressie, jongensspeelgoed, etc.
  • (schaam-)haar ontwikkelt door testosteron
  • verschillen in de hersenen

• selectedrend (=tijdelijk) effect: tijdelijke respons (tot maanden), bv.
  • verhoogt libido tijdens vruchtbaarheid
  • verhoogt gevoeligheid geslachtsdelen
  • exueel gedrag wordt versterkt (niet veranderd)

• kenmerk: synthese vereist cholesterol, 4 koolstofringen (Fig. 11.1)
  • bv. corticosteroïden, anabole steroïden, cortisol (bij stress), en geslachtshormonen (eierstokken/zaadballen, bijnieren)

• stereoïden hebben 3 werkingsmechanismen (Fig. 11.2)
  • via membraanreceptoren
  • selectedren eiwitten in cytoplasma
  • (de-)activatie van genen

• hormonen
  • voor globale berichten, via de bloedbaan (lokale berichten: neurotransmitters via synaptische spleet)
  • diverse soorten: proteïne (=eiwit) hormonen, peptide hormonen (korte aminozuurketens), schildklierhormonen, monoamines (noradrenaline, dopamine: zijn ook neurotransmittors), steroïde hormonen

• endogene ritmen via interne klok: circadian, circannuale
• circadiane ritme stuurt hormoonregeling, temperatuur, eten, slap; wordt gestuurddoor licht en andere externe stimuli; duurt ongeveer 24u, leeftijdsafhankelijk; ploegendienst, jet lag
• biologische klok is biochemisch: per en tim, SCN (hypothalamus)  melatonine (slaperig binnen 2u)
• slaap: polysomnogram (EEG, EOG): 4 stadia & REM (EEG ritmes alfa, beta, delta, K-complex, sleep spindels), gebeurtenissen tijdens REM, cycli
• slapen/waken/activatie: reticulaire formatie, locus coeruleus, hypothalamus, histamine, oxerine, GABA; PGO golven
• slaapstoornissen: insomnia effecten, slaap apneu, narcolepsie
• slaapgedrag: schokken, bewegingen, angst, praten, slaapwandelen, dromen
• doel slaap: eerst energiebesparing, later: regeneratie, consolidatie; effecten van slaapgebrek
• functie REM slaap