verstedelijking. de geleidelijke uitbreiding van intensief bewoonde gebieden, als gevolg van bevolkingsgroei en veranderingen in het levenspatroon van de bevolking. Meestal gaat verstedelijking ten koste van landbouw- of natuurgebieden.
christelijke Westen is aanvankelijk gegroeid i.h. volle bewustzijn van zijn achterstand t.o.v. zijn grote buren: Byzantijnse Rijk & Arabische wereld
Verhouding met Arabische wereld
- zorgde vaak voor conflict, maar stond ook voor intensieve handelsrelaties & veelvuldige cultuuroverdracht
- Westen kon veel overnemen en zich verder ontwikkelen, waardoor het zich geleidelijk emancipeerde
- naarmate Osmaanse Rijk het Byzantijnse verving ging dit de grootste militaire & culturele uitdaging vormen voor het Westen à beheerste Hongarije & Mid. Zee in 16/17de eeuw
= weer continuïteit met de Middeleeuwen
ME= Eeuwen des onderscheids
door de fundamentele bijdragen van Europa aan de wereldgeschiedenis in die periode
= centra v. reproductie v. & commentaar op de wetenschap v.d. oude autoriteiten
- men probeerde hier christelijke dogma’s in overeenstemming te brengen met heidense inzichten uit de Oudheid die men voor waardevol hield
- ook aanzet tot toetsen antieke theorieën aan Arabische kennis & eigen waarneming
- ontstonden theoretisch onder gezag v.d. paus, in de praktijk betekende dit verregaande onafhankelijkheid v. geestelijke & wereldlijke machthebbers i.d. omgeving
- verzwakking pausdom liet ontwikkeling toe v. kritische intellectuelen die nieuwe ideologische fundamenten formuleerden, aansluitend bij de sterk veranderende maatschappelijke werkelijkheid
in de steden ontstond een burgercultuur die met de oudere riddercultuur het waardepatroon en verbeeldingswereld v.d. Europeanen voor eeuwen hebben vormgegeven
Riddercultuur
dapperheid, wapenvaardigheid, hulpverlening aan zwakkeren, beschikbaarheid voor heer en geloof, gulheid, desinteresse in materieel gewin,…
→ hieruit groeide cultuur v.d. hoofse liefde à literair model leefde voort tot in onze tijd
Burgercultuur
zakelijke instellinge, winststreven, vermogen om v. andere culturen & sociale categorieën te leren, meer aangewezen op compromissen (door hun strijd tegen grondaristocratie) en kansberekeningen als sleutel tot succes
→ ook elementen v.d. riddercultuur in doorgesijpeld
→ toch laat de burger zich de wet niet opleggen, niet door Kerk, vorst of aristocraat
→ deden er wel zaken mee à hieruit ontstond handelskapitalisme dat de drijvende kracht is geworden v.d. Westerse economie
Feodaliteit als vazallistisch heerschappijsysteem
= sterk lokale, intensieve & directe vorm v. machtsuitoefening
- vanuit kleine eenheden ontstonden in een voordturende competitie & strijd zorgvuldig beheerde & nauwlettend bestuurde heerlijkheden & vorstendommen
eliminatie v. zwakkeren
schaalvergroting v. overblijvers die de basis v. monarchale staten vormden
- niet weg te denken uit Europese geschiedenis: bij culturele diversiteit voegde zich staatkundige versplintering => volkeren & staten (gegroeid uit ≠ dynamieken)
- ondanks krachtige homogeniseringstendensen omvatten meeste staten nog steeds meer dan 1 volk à deze diversiteit v. culturen & staten = Europees kenmerk bij uitstek, met alle spanningen, conflicten & creativiteit die daaruit zijn voortgevloeid
Overkoepelend imperium?
maakte hier geen kans vanwege de hechtheid v.d. oudere staatkundige & culturele patronen
- Osmaans, Habsburgs & Russische Rijk konden zich enkel handhaven in minder progressieve & dunner bevolkte gebieden
- allen uiteengevallen na WO I onder druk v. o.a. nationale culturen die tot in de ME teruggaan
- deze veelheid aan staatkundige & culturele eenheden stond monolitische machtsuitoefening in de weg, versterkt door gescheiden organisatie Kerk & Staat
Centraal gezag?
geen centraal gezag in Europa dat over groot territorium op alle terreinen v.h. menselijk bestaan kon ingrijpen (ó China) à door relatief korte afstanden konden andersdenkenden uitwijken naar andere gezagsgebieden
Binnen monarchale staten
- ook nog op talloze gebieden die in hoge mate zichzelf konden besturen (via heren, clerici)
- dwong de vorsten overleg te plegen met invloedrijke onderdanen
- constitutionele beperkingen aan de monarchie zijn ontstaan + parlementarisme ontwikkelde zich
Absolutisme
- geen enkele Europese vorst kon absoluut heersen tijdens de Middeleeuwen
- Europa =enige continent waar representatieve instellingen onstonden die eeuwenlang de financiën controleerden en paal & perk konden stellen aan vorstelijke willekeur
Buitengewoon invloedrijk beschavingsinstituut
- belangrijkste medium voor overdracht antieke cultuur, met toevoeging christelijke waarden die op vele punten dwars ingingen tegen die van de oudheid
- bepaalde principes: tegen slavernij, willekeurige doding, verdediging spirituele waarden boven materiële, armoede boven rijkdom, zwakke boven machtige, naastenliefde,…
→ ondanks dat de praktijk zich vaak verwijderde v. deze principes wist men steeds de juiste boodschap opnieuw op te vatten en uit te dragen
→ slavernij verdween, machthebbers konden geen willekeurig geweld toepassen
Scheiding Kerk – Staat
- institutionele scheiding Kerk-staat groeide langzaam
- kreeg vorm in de tweezwaardenleer
- luidde een novum in de wereldgeschiedenis in à doorbraken die elders in de wereld geen kans hadden gehad:
* autonome vormen v. rationaliteit op gebieden v. religie, bestuur, economisch handelen & wetenschappelijk denken
* ó ook soms in bepaalde periode bij de Islam maar hier ontbrak hiërarchische stand v. geestelijken
* bij Azteken & Chinezen bleven deze sferen in een theocratie verenigd zodat innovaties op 1 vlak steeds werden afgeremd door overwegingen v. andere aard
Culturele diversiteit:
- veelheid aan volkeren, talen & gebruiken vormt de basis v.e. zelfbewustzijn dat soms tot agressief nationalisme kon worden aangewakkerd
- consolidatie v. taalgebieden i.d. vroege ME als producten v. migratie & acculturatie
Contrast
- continenten waar ook veel culturen bestaan maar er toch overkoepelend kader bestaat in een gezamenlijke taal en waardenpatroon (China, Islam)
- ó Europa heeft zo geen verbindend cultuurpatroon à Kerk bood wel iets dergelijks, en Latijn was de universele taal tot 13de eeuw, toch werd ze geen universele macht
- staatkundige verbrokkeling stond culturele homogenisatie in de weg, en ging geleidelijk aan nationale identiteit versterken
=> ‘nieuwe tijden’ vaak geassocieerd met tijdperk v.d. ‘moderne staat’
→ hiervan zijn echter ook al vroegere voorbeelden (Eng. 10-13de e) maar ook late achterblijvers (Castilië, Polen 17-18de e) à enkel graduele verschillen, geen principiële + in iedere periode aanzienlijk onderscheid naar regio
→ sinds 12de eeuw schaalvergroting bij toonaangevende monarchieën v.h. W in een niet steeds rechtlijnige maar op lange termijn wel continue ontwikkeling
→ territoria v. Fr., Eng., Spaanse koninkrijken, Ned. vorstendommen & It. regionale steden breidden zich gestaag uit en hun middelen groeiden meer dan evenredig
→ superieure vernietigingskracht zorgt voor overmacht over kleine vorsten, heren of steden
→ autonomie v. lokale instanties & hun politieke medezeggenschap (via parlement, statenvergaderingen) kregen het hard te verduren à ook dit proces was al in ME ingezet en kende nu eens hier, dan weer daar een versnelling of terugslag
→ middeleeuws particularistisch staatsmodel, gebaseerd op autonome rechten v. lokale gemeenschappen & gewesten, bleef tot eind 18de eeuw voortbestaan in Europa’s meest progressieve regio’s: Verenigde Prov., N-It., Zwitserland à was dus toch niet zo achterlijk
→ monarchale staten werden groter en sterker dankzij aanhoudende onderlinge worsteling (vooral tussen Habsburgs imperium, Eng. & Fr. + door Osmaanse expansie)
Ketters?
Reformatie is geen fundamenteel nieuw verschijnsel à roep naar hervorming sinds 10de e
- Luther was in veel opzichten conservatiever dan sommige 13de eeuwse ketters (katharen)
- sommigen kregen hun plaats binnen de Kerk (Franciscus v. Assisi), anderen (vooral zij die de sociaal-politieke orde aan de kaak stelden) bleven verketterd en verbrand worden (katharen, lollarden, hussieten, luthersen in 16de eeuw, dopers)
Inhoud
inhoud v.d. reformistische kritiek was gelijk aan die v. hun voorgangers :
- tegen weeldezucht
- tegen wereldse gedrag clerus
- tegen formeel karakter kerkelijke ritueel
- voor persoonlijke lectuur in volkstaal
- voor rol individueel geweten
-
Verschil met voorgangers
1920: stelling dat rationele winststreven v.h. handelskapitalisme enkel tot zijn volle ontplooiing kon komen in landen waar een protestantse soberheidethiek heerste
→ hij ontkent op die manier dus dat er een middeleeuwse handelskapitalisme was
→ MAAR:
