Item gefilterd op datum: december 2012

De 17^e eeuwse wetenschap wil iets tot stand brengen dat een praktische toepassing heeft. Een beroemde geleerde was Hugo de Groot, hij was jurist, geschiedschrijver en theoloog. Hij gebruikte wetenschap als politiek instrument, hij gaf zijn werken zo een praktisch doel.

In Holland kon veel meer gezegd en geschreven worden dan in de andere Europese landen maar ook in de verenigde provinciën was de tolerantie niet onbeperkt.

De verhouding tussen kerk en staat is zelden beter geweest dan de eerste decennia na de synode van Dordrecht. De gereformeerde kerk was wel geen staatskerk maar ze genoot als publieke kerk toch grote voorrechten en ze was op samenwerking met de overheid aangewezen. Het grootste product van deze samenwerking was de nieuwe bijbelvertaling, welke sterk heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van de taal. Ongeveer de helft van de Hollandse bevolking zou omstreeks 1650 tot de gereformeerde kerk behoord hebben. Maar bij deze helft zou het christelijke element een ruime plaats in het leven hebben ingenomen.

Bij de gewone man kunnen we echter niet spreken van één cultuur, ze hadden zelfs nauwelijks het besef tot één staatsverband te horen. In de kustprovincies waren heel wat mannen visser of matroos waardoor vrouwen vaak gezinshoofd, kostwinner, huisvrouw en moeder waren. In de landprovincies is het waarschijnlijk heel anders geweest. Enkel bij de maatschappelijke elite kunnen we van één cultuur spreken.

Schilderijen waren in de 17^e eeuw een massaproduct en moest dus voor iedereen verstaanbaar zijn. Het was wel meer dan een eenvoudige nabootsing van een geobserveerde werkelijkheid, het schilderij diende vorm te geven aan een idee en de toeschouwer te doordringen van een hogere zedelijke waarheid.

Dé schilder die wij nu als eerste verbinden met de cultuur van de Gouden Eeuw is Rembrandt Harmenszoon van Rijn. Het blijkt moeilijk Rembrandts werk te typeren maar hij bezat het vermogen om in één dramatisch tafereel (vb. Judas) een maximum aan emotionele lading te leggen. De 17^e eeuw heeft echter nog andere grootheden voortgebracht, denken we dan onmiddellijk aan Hals of Vermeer, aan Jan Steen, Gerard Dou,... Hoe rijk de Hollandse schilderschool ook is geweest, de geschiedenis van de Nederlandse cultuur in de 17^e eeuw zal altijd in de eerste plaats het land van Rembrandt blijven.

De bloei van de kunst en cultuur verbindt men met de 17^e eeuw en men noemt haar Nederlands. Het is inderdaad zo dat de concentratie van talent in de 17^e eeuw uniek is. Veel moeilijker ligt de term Nederlands, in deze betekenis enkel betreking hebbend op de Republiek. Het valt niet te ontkennen dat heel wat grote namen worden gedragen door immigranten uit de eerste en tweede generatie. Bovendien hebben de Nederlanders zich in de 17^e eeuw zeer vaardig getoond in het toepassen en ontwikkelen van uitvindingen die reeds in het buitenland waren gedaan, bv. de wisselbank, de vestingbouw.

Cultuur is echter niet alleen vernieuwing, ze is altijd gebouwd op het overgeleverde erfgoed. Er is veel getwist over de vraag of de Nederlandse 17^e eeuwse cultuur erasmiaans of calvinistisch was. Wat op zich een zinloze discussie is.

De letterkunde van de 17^e eeuw wilde de lezer een boodschap meegeven, poëzie moest de verwoording zijn van een algemene waarheid. Streven naar harmonie lag besloten in alle kunsten en wetenschappen, de nobelste gedachte moest gevat zijn in de schoonst vorm. Twee beroemde voorbeelden uit de 17^e eeuwse letterkunde zijn Daniël Heinsius en Jacob Cats.

Cats probeerde met zijn gemoedelijke grappen en huiselijke taal een groot publiek te bereiken en te amuseren. Hij toonde zich een meester in de harmonie.

Heinsius schreef treurspelen in de stijl van Seneca, maar hij verhefte ze volgens de normen van die tijd door er christelijke elementen en waarden in op te nemen.

De gouden eeuw van de Republiek was een periode van bloei en welvaart maar allerminst van eendracht en vrede. Haar politieke macht groeide samen met de ontplooiing van haar handel en scheepvaart.

In 1621 werden de vijandigheden met Spanje heropgenomen. De Nederlandse oorlog viel nu samen met de oorlog in Duitsland. Deze uitbreiding was in het voordeel van de Republiek zeker toen Frankrijk zich actiever zou mengen. Een formeel bondgenootschap met de zeven provinciën kwam er in 1635. Frederik Hendrik, Maurits broer en opvolger had toen reeds zijn kunnen als veldheer bewezen.

Engeland bleef buiten de oorlog, daar was immers een interne strijd tussen parlement en koning uitgebroken die vanaf 1642 in een regelrecht burgeroorlog uitmondde. Ook Frankrijk werd door interne spanningen geplaagd. De Republiek kon hiervan gebruik maken om zijn economische voorsprong te consolideren en verder uit te bouwen.

De oorlog met Spanje verhinderde de Republiek niet haar handel en scheepvaart verder te ontwikkelen. In 1621 werd ook de West-Indische Compagnie opgericht, haar belangrijkste bezittingen, Brazilië en Nieuw-Nederland gingen echter snel verloren. Tot de handelsbloei van de Republiek heeft deze compagnie nauwelijks bijgedragen.

De meeste winst werd op het eigen werelddeel gehaald. De technieken bleven grotendeels hetzelfde als in de 16^e eeuw: veilige investeringen, gespreide risico's, een breed financieel fundament. De winst die hiermee werd binnengehaald zorgde voor een groeiende vraag naar goederen boven de minimale of gemiddelde behoefte. De rijken investeerden ook in de kunst en cultuur die de Nederlandse 17^e eeuw haar reputatie hebben bezorgd.

De overwinnaars moesten nu een nieuwe politieke en kerkelijke orde scheppen.

De nieuwe kerkelijke orde kwam in 1618 tot stand met de synode van Dordrecht, ze veroordeelde de remonstranten (die later wel een erkende eigen kerkgenootschap vormden). De nieuwe machthebbers wilden net als hun voorgangers niet dat de kerk een eigen koers zou gaan varen, los van de overheid. Het verschil met vroeger lag erin dat de nu in de staat een partij aan het roer stond die het vertrouwen van de kerk genoot. Die partij accepteerde de overwinning van de calvinisten op de libertijnen, de tegenstelling bleef echter bestaan onder de namen rekkelijken en preciezen.

Ook op vlak van de buitenlandse politiek zien we in 1619 een heroriëntatie maar dit heeft tot niets geleid. Maurits werd altijd gesteund door Engeland maar juist met de Engelsen ontbrak een belangen gemeenschap, zoals die wel met Frankrijk had bestaan. De Republiek wilde steun geven aan de protestantse vorsten in Duitsland maar Engeland was niet voldoende geïntreseerd in continentale conflicten. Bovendien waren er ook een reeks economische verschilpunten.

Één daarvan was Indië. De Verenigde Oost-Indische Compagnie was opgericht in 1602, ze moest de risico's van reizen naar Azië zoveel mogelijk beperken. De VOC werd geleid vanuit de Republiek door de heren XVII, de centrale directie in Amsterdam. Een gouverneur-generaal kreeg de leiding over de Indische vestigingen van de compagnie.

Het VOC was een handelsonderneming en wenste dit te blijven. Macht en geweld werd ingezet om Aziatische vorsten en kooplieden overeenkomsten aan te gaan of afspraken na te komen. Ook Spanje of Portugal en de officiele bondgenoot Engeland moesten het vaak ontgelden.

Toen de republiek in 1621 de oorlog met Spanje terug opnam was Engeland dan ook niet bereid de kosten mee te dragen. Een succes was de hervating van de oorlog niet, Maurits was veel van zijn aanhangers verloren. Het huis van Oranje zou pas na zijn dood in 1625 opnieuw een symbool van nationale eenheid kunnen worden.

De godsdiensttwisten waren het gevolg van het proces van calvinisering dat de gereformeerde kerk in Holland sinds 1572 bezig was te ondergaan. Eenheid van leer was daarbij het belangrijkste programmapunt. Predikanten dienden in te stemmen met de gereformeerde belijdenis zoals omschreven in de Heidelberger catechismus en de Confessio Belgica.

Jacobus Arminius zelf een predikant heropende de conventionele discussie over Calvijns leer van verkiezing en verwerping. Volgens het calvinisme was de mens als gevolg van de zondeval niet meer in staat goed te doen. De kracht om de zonde te breken bezat de mens niet meer. Zijn enige redding lag in gods genade, sommigen ontvingen die, anderen niet. Wie van het eeuwige leven zou kunnen genieten hing volledig af van de beschikking gods. Een deugdzaam leven was niet de voorwaarde voor de verlossing maar haar resultaat. Als de mens slechts door gods vrije verkiezing kan worden gered en niet door eigen kracht is het dan nog schuldig aan de zonde waaraan hij niet kan ontkomen? Het calvinisme lost dit dilemma niet op, verkiezing (door god) is genade en toch is verwerping schuld.

Hierop richtte zich dan ook de kritiek van Arminius, volgens hem waren de uitverkorenen diegenen van wie god had voorzien dat ze zouden geloven. Verkiezing als gevolg van geloof dus.

Arminius' aanhangers werden meer en meer geweerd uit de kerkelijke vergaderingen waarop zij gehoor vonden bij de Staten van Holland met hun remonstratie waarin ze hun gevoelen onder woorden brachten (vandaar remonstranten). Hun tegenstanders werden contraremonstranten genoemd naar het bewaarschrift dat zij als reactie indienden.

Oldenbarnevelt verdedigde de remonstrantse minderheid waarmee hij zichzelf nog verdachter maakte.

De staten van Holland wilden dat beide partijen elkaar volledig zouden aanvaarden, dit kwam neer op een hervorming van de kerk volgens libertijns model. In de kerk bleek men daar niet toe bereid wat op heel wat plaatsen tot een scheuring binnen de kerk leidde. De staten konden nu hun nederlaag erkennen en de kerk in haar eigen zaken laten beslissen of ze konden hun wil met geweld opleggen. Die laatste optie hebben ze gekozen, enerzijds vonden ze zichzelf in hun recht, de kerk was te belangrijk om aan anderen over te laten. Anderzijds druisde dit in tegen de fundamentele principes van de verdraagzaamheid, ze wensten een tolerante kerk, maar wat als deze kerk niet tolerant wilde zijn?

In augustus 1617 lieten de staten van Holland de steden toe om eigen soldaten zgn. waardgelders aan te werven om godsdienstige woelingen de kop in te drukken (Scherpe Resolutie).

Maurits zag deze resolutie als het inzetten van soldaten om de uitoefening van de gereformeerde religie te beletten, wat precies in het beleid paste gericht op de onderwerping van de Republiek aan Spanje. Hij zette zich dan ook actief in om de contraremonstranten te steunen. Als kapitein-generaal van het leger haalde Maurits al snel zijn slag thuis, in augustus 1618 werden Oldenbarnevelt werd opgepakt en terechtgesteld.

De conflicten van het twaalfjarig bestand moeten in het licht van de buitenlandse politiek beoordeeld worden. Het christelijk Europa kent in die periode twee grote interne tegenstellingen, de ene tussen Rome en de reformatie, de andere tussen Habsburg en Frankrijk. Ieder die zich door Habsburg bedreigd voelde zou als vanzelf steun zoeken bij Frankrijk (cfr. Republiek). Maar Frankrijk was katholiek, wie de godsdienstige verschillen beschouwde als het fundament van de internationale tegenstellingen zou Frankrijk nooit echt kunnen vertrouwen. Dit was nu de tegenstelling tussen Maurits en Oldenbarnevelt.

Oldenbarnevelt heeft altijd vastgehouden aan een alliantie met Frankrijk, deze moesten wel steun geven om niet in de tang te geraken tussen de Spaanse Nederlanden en het Spaanse moederland. Willem van Oranje had deze redenering gevolgd, zijn broer Jan van Nassau probeerde een protestants alternatief te zoeken in de protestantse Duitse vorsten, zonder veel succes. Na Oranjes dood werd volop de Engelse kaart getrokken.

In 1609 stierf de kinderloze hertog van Gulik, de Franse koning Hendrik IV maakte aanstalte om enkele protestantse kandidaat-opvolgers ter hulp te komen, maar Hendrik werd vermoord. Het gevolg hiervan was dat de nieuwe Franse regering een voorzichtigere politiek ging voeren en aanstuurde op een Frans-Spaans dubbelhuwelijk.

Oldenbarnevelts pro-Franse opvattingen bleven hetzelfde. De toekomst zou hem gelijk geven, Frankrijk bleef de Republiek ook na 1621 steunen en zou in 1635 opnieuw zelf oorlog voeren tegen Spanje. Oldenbarnevelts opvattingen over de buitenlandse politiek maakten hem hoe dan ook verdacht maar zouden pas fataal worden door een tweede motief van wantrouwen, de godsdiensttwisten.

Deze vredesonderhandelingen leidden in 1609 tot het twaalfjarig bestand. Het was een periode met een algemene oorlogsverwachting in Europa. Alle bestaande en opkomende tegenstellingen plaatste men in één groot ideologisch perspectief (Rome vs reformatie). De oorlog in de Nederlanden, de strijd tussen Polen en Zweden en de groeiende spanningen in het Duitse Rijk tussen de katholieke Liga en de protestantse Liga werden in dat licht gezien.

Het wantrouwen van de Republiek tegenover Spanje was te groot om tot een werkelijke vrede te komen. Spanje wilde dat de Nederlanders uit Indië zouden vertrekken, dat ze de vrije vaart op Antwerpen zouden toestaan en vooral dat ze godsdienstvrijheid zouden toestaan.

De Republiek is op geen van deze eisen ingegaan, de sluiting van de Schelde was begrijpelijk. De katholieken in de Republiek waren vormden een apart vraagstuk. De Republiek, die zich vereenzelvigde met de protestantse zaak, zou deze katholieken als een vijand binnen de eigen muren moeten beschouwen en er hard moeten tegen optreden. De Republiek heeft dit niet gedaan omdat het ook niet nodig bleek. De noord-Nederlandse katholieken wilden wel verandering maar streefden er zeker niet naar deze zelf tot stand te brengen. Vooral in Holland was men zeer tolerant, enerzijds werd het protestants karakter van de staat en de bevoorrechte positie van de heersende kerk behouden. Anderzijds wilde men de talrijke katholieken niet tarten en verleende men hen vrijheid van geweten (wat niet het zelfde is als vrijheid van eredienst).

Op lange termijn heeft deze tolerantie de Nederlanse cultuur ingrijpend veranderd, op korte zou ze weldra op de proef gesteld worden in de godsdiensttwisten van het twaalfjarig bestand.

Omstreeks 1598 ging de oorlog een nieuwe fase in, de verovering van de oostelijke Nederlanden was voltooid, men kon nu nieuwe veroveringen ondernemen in zuidelijke richting. In 1600 wilde Oldenbarnevelt Duinkerke, de thuishaven van de Spaanse kaapvaart, veroveren. Maurits volgde hem hierin al was dat niet van harte. Dit leidde tot de slag bij Nieuwpoort die door de Republiek werd gewonnen maar verder niets opleverde. Wel leerde deze slag dat de oorlog niet snel beslist zou worden en dat de Vlaamse bevolking niet onverdeeld partij zou kiezen voor het leger van de Staten-Generaal.

In de Republiek zelf bleven de immigranten Holland zien als een toevluchtsoord waar ze slechts tijdelijk wensten te verblijven. Ze waren van groot belang in handel en nijverheid en in kunst en wetenschap maar ze bleven van bestuur en beleid uitgesloten waardoor hun wens tot verovering van de Zuidelijke Nederlanden de politiek niet kon beïnvloeden.

Wilden de grote leiders deze verovering wel nog. Groeide de neiging niet om de Republiek meer en meer als een voltooid geheel te beschouwen. Bovendien waren Oldenbarnevelts eerste politieke tegenstanders allemaal uit de zuidelijke provincies afkomstig geweest, zijn latere kerkelijke tegenstanders waren dat niet maar hij heeft het wel altijd zo gezien. Voor Oldenbarnevelt en voor vele anderen uit vooral Holland was de verovering van Brabant en Vlaanderen geen vanzelfsprekend oorlogsdoel meer.

Dit zou misschien anders zijn uitgedraaid indien de internationale ontwikkelingen er voor de Republiek beter hadden uitgezien. Frankrijk (1598) en Engeland (1604) hadden reeds vrede gesloten zodat Spanje zich weer geheel op de Nederlanden kon richten. Dit leidde niet tot een werkelijk Spaans overwicht waardoor zowel in Spanje als in de Republiek de indruk groeide dat de oorlog niet meer gewonnen kon worden. Het was tijd voor vredesonderhandelingen.

De grondslagen van de militaire successen zijn reeds geschetst. De voorspoed is toch vooral aan Spanje zelf te danken dat zijn aandacht op Frankrijk had gericht. Maurits en Oldenbarnevelt hebben de geboden kans ook ten volle weten te benutten, de jaren 1590 was de periode waarin de oostelijke en noordelijke provincies definitief gewonnen werd. Dit was het gevolg van het overleg tussen Maurits en zijn neef de Friese stadhouder Willem Lodewijk waardoor de veroveringen van steden als Groningen, Steenwijk, Delfzijl en Coevorden vooraan op het programma kwamen. Zo werden geheel Friesland, Drenthe, Groningen en later Gelderland en Overijssel op Spanje heroverd, zij zouden voortaan mee de last van de oorlog kunnen dragen. Deze zou nu voortgezet moeten worden in Brabant en Vlaanderen.

Zie kaart HB p. 123.