Item gefilterd op datum: december 2012

 VMT = periode van toenemende differentiatie en scheiding tussen

• volk en elite
• het sacrale en profane
• privésfeer en publieke sfeer

 dit moet niet al te polariserend opgevat worden, maar toch blijft het een adequaat interpretatiekader voor sociale en culturele spanningen uit de VMT

 toenemende sociale diversificatie binnen en vanuit de derde stand in de VMT

• in traditionele middengroepen:

1) elite van de kooplieden- ondernemers

• opereerden in internationale netwerken
• maakten fortuin via de lange afstandshandel
• speelden belangrijke politieke rollen dankzij hun financiële slagkracht
• stelden hun nieuwe sociale betekenis in het licht via mecenaat en het uitoefenen van publieke functies

2) geschoolde ambtenaren

• vnl. Juristen
• actief in het uitbreidende staatsapparaat en de geleidelijk aan professionaliserende bureaucratie
• duidelijk politiek profiel
• verdrongen de adel uit zijn traditionele staatkundige rol

ð beide groepen streefden een adellijke titel na

• trahison de bourgeoisie:
  • handelaars en industriëlen zouden hun dynamische en gewaagde economische activiteiten gestaakt hebben om hun kapitaal te investeren, een administratieve carrière te beginnen en zich een somptueuze levensstijl aan te meten en zo een adellijke titel te verwerven
  • belangstelling voor beleggingen in onroerend goed kan ook verklaard worden door de risicovolle politieke en militaire omstandigheden èn de gunstige voorwaarden waarmee deze op dat moment konden worden verworven
• verlangen van de nieuwe elites opgenomen te worden in de adelstand kan echter niet ontkend worden
  • vorsen stonden hier ook niet weigerachtig tegenover: de derde stand was zeer trouw en dienstbaar + politiek zeer makkelijk te sturen

 vanaf 2^e helft 16^E E ontstond aldus de nieuwe adel, la noblesse de robe, naast de oude adel ( noblesse d’épée)

• enerzijds misprijzen van de oude adel:
  • gebrek aan familiale tradities
  • gebrek aan culturele ‘superioriteit’
  • gebrek aan aloude adellijke ethos
  • cfr. Le bourgeois gentilhomme v Molière
• anderzijds had de oude adel de nieuwe adel ook nodig:
  • om ‘genetische verschraling’ en uitsterven tegen te gaan
  • financiële overwegingen: veel verarmde adel !
• huwelijken onderling kwamen dan ook voor, maar dan meestal met een man uit de oude adel (om het familiefortuin te vrijwaren) met een vrouw uit de nieuwe adel

 dit proces van verbreding van de adel had ook gevolgen voor de clerus

• hoogste kerkelijke ambten waren niet langer voorbehouden aan de jongere zonen van hoogadelijke geslachten, maar vanaf dan ook aan de noblesse de robe

 ‘ontdekking van de bejaarde ‘ ?

• oiv de Verlichting kwam ouderdom in een positiever daglicht te staan
• ouderdom stond niet langer voor aftakeling en (te) dicht bij de dood staan, maar voor wijsheid, kennis en moreel gezag

 ouderdom bij mannen en vrouwen

• ouderdom bij vrouwen
  • functionaliteit (= ‘schoonheid’ en voortplanting) was verdwenen, oude vrouwen werden dan ook gezien als oud, lelijk en afgeschreven
  • elitaire vrouwen konden op latere leeftijd wel rekenen op meer welwillende bejegening
• ouderdom bij mannen
  • het door de tijd getekende gezicht van een man werd als waardig ipv lelijk beschouwd
  • wijsheid en levenservaring werden geprezen

 ouderdom voornamelijk als begin vd definitieve aftakeling, de dood stond door het hoge sterftecijfer sowieso altijd heel dichtbij

 Historisch onderzoek naar leef- en kindertijd: Philippe Ariès ‘60

• beschreef de ME-samenleving als een wereld waar het leven zich op straat afspeelde, (..) en er weinig aandacht aan de kinderen werd besteed
  • kinderen werden gezien als potentiële arbeidskrachten, als kleine volwassenen : onderwijs en vorming werden aldus niet nodig geacht
  • in loop VMT: ontstaan van de liefde voor het kind en de affectieve band tussen ouders en kinderen, die voorrang kreeg op die van de traditionele familiebanden

 Le sentiment d’enfance’

• Dankzij deze ontwikkelingen naar het inzicht van de verschillen tussen jong en oud, tussen kind en volwassene, werd vorming buiten de huiselijke kring nodig geacht
  • belangrijke onderwijshervormingen : oprichting van armen- en dorpsscholen
  • verdwijnen van tradities zoals inbusselen van kinderen en het uitbesteden van kinderen aan voedsters
  • opdeling in aparte leeftijdsgroepen en sociale segregatie: kinderen werden op verschillende manieren opgevoed en opgeleid
  • opdeling in elite – en armenscholen
• het ‘vormsel’ als beslissende fase in de levensloop
  • intrede tot de katholieke gemeenschap
  • toetreden tot de wereld van volwassenen
  • geen vaste leeftijd, hing af van de bisschoppelijke visite
  • start van het beroepsleven: verlaten vh huis om in een landbouwbedrijf of ambachtsatelier te gaan werken
  • 25 j: meerderjarigheid, onafhankelijkheid vd ouders en recht op een volwaardig loon

 leeftijd : belangrijkste demografische variabele

 middeleeuwse sociabiliteit wordt ingeruild voor een vroegmoderne samenleving die een afbakening maakt tussen arm en rijk, man en vrouw, publiek en privé en dus ook jong en oud

 vooral herinnerd als de Virgin Queen, hoewel zij aanvankelijk niet bewust deze keuze had gemaakt, integendeel

• Een huwelijksalliantie met zowel Filips II als de Hertog van Anjou werd aanvankelijk ernstig overwogen
• Later stelde ze haar eigen positie bewust veilig door ongehuwd te blijven: een getrouwde vrouw was immers ongeschikt aan haar man en dat strookt niet met de idee van de soevereiniteit van een wereldlijk heerser
• Elisabeth werd aldus voorgesteld als de incarnatie van de Engelse staat

 Elisabeth herinterpreteerde ook de middeleeuwse politieke theorie van the King’s two bodies

• Body natural ( =het sterfelijke lichaam) en body politic(= het instituut koningschap)
• Tilbury Speech- 1588: Elisabeth sprak haar troepen voor de strijd tegen de Armada toe met de woorden:

‘ I know I have the body of a weak and feeble woman, but I have the heart and stomach of a king, and a king of England too’

 Vrouwen stonden onder mannelijk voogdij van hun vader of echtgenoot:

• ze konden niet zelfstandig in rechte optreden
• niet zelfstandig hun eigendom beheren (uitzondering: weduwen)
• geen eden zweren
• waren formeel uitgesloten van politieke participatie
• geen publieke ambten uitoefenen zoals schepen of rechter
• mochten niet in het openbaar het woord nemen

 in praktijk waren de situaties heel erg uiteenlopend:

• Noordwest-Europa: vrouwen konden op eervolle wijze
  • economische activiteiten buitenshuis verrichten
  • actief deelnemen aan sociale en culturele activiteiten
  • waren relatief hoog geletterd

 anderzijds moest Anna Bijns, Antwerps dichteres, haar auteurschap constant verantwoorden

 in het mediterrane gebied was de vrijheid van vrouwen aanzienlijk beperkter

 adellijke vrouwen

• belang van de familie en de dynastie primeerde altijd
  • meisjes werden erg jong uitgehuwelijkt om politieke allianties te smeden en voor mannelijke opvolgers te zorgen
  • Renaissance ‘marginaliseerde’ de vrouwen nog meer
• anderzijds konden zij ook heel grote politieke macht verwerven
  • Franse politiek werd in 16^e en 17^e E ,ondanks Salische Wet, beheerst door vrouwelijke regentes

 koningin-moeders Cathérine de Medici, Marie de Medici en Anne van Oostenrijk

• in andere landen konden vrouwen wel de troon bestijgen

 18^e E: Catharina de Grote in Rusland

 16^e E: Mary Tudor en Elisabeth Tudor in Engeland

 troonbestijgingen door vrouwen was echter allerminst evident vanuit de patriarchale visie van die tijd :

• Schots calvinist Knox reageerde fel met zijn The first Blast of the Trumpet against the Monstruous Regiment of Women - 1558

 Middeleeuwse christelijke denkers

• celibaat en kuisheid als hoogste goed
• huwelijk als noodzakelijk kwaad voor voortplanting
• bescherming vd vrije partnerkeuze om machtspositie van families en clans te breken

 protestantse hervormers

• verwerpen vh kloosterleven en het celibaat
• idealiseren vh huwelijk en de affectieve waarde ervan

+ maatschappelijk belang:

• ouderlijke toestemming
• publieke karakter vd huwelijksinzegening
• patriarchaal karakter vh gezin: mannelijk gezinshoofd = verantwoordelijk voor de moraliteit vd gezinsleden

 moeten onvoorwaardelijk gehoorzamen

• spirituele gelijkheid van man en vrouw
  • vrouwen en mannen uit alle sociale lagen moesten beschikken over basisgeletterdheid om zelf de Bijbel en catechismus te kunnen lezen

 Contrareformatorische Katholieke Kerk

• kloosterleven blijf volwaardig alternatief voor het huwelijk
• Concilie van Trente : religieuze vrouwen dienden in gesloten kloostergemeenschappen te leven met minimaal contact met de buitenwereld (= enclosurebeweging )
  • vrouwenkloosters moesten zo bakens van spiritualiteit en moraliteit worden
  • Ursulinen: aanvankelijk zeer grote autonomie, moesten echter ook buigen voor Rome (bleven maatschappelijke rol spelen met hun kostscholen voor adellijke meisjes)
  • Teresa van Avila: orde van karmelietessen volgens contrareformatorisch patroon : nadruk op armoede-ideaal (heilig verklaard kort na haar dood)
  • Mary Ward: hevig gedwarsboomd door Rome bij haar te onafhankelijke poging om een actieve vrouwenorde naar vb vd jezuïeten op te richten

 verschillende visies op het vrouw-zijn

• vrouw als mismaakte man : naar Aristoteles
  • vrouw is seksueel onverzadigbaar
  • minimale rol in conceptie
• vrouw als biologisch en seksueel verschillend wezen
  • onderlinge gelijkheid man-vrouw werd zelden bepleit in VMT
• biologische realiteit van vrouw zijn en de gevolgen op sociaal vlak
  • zwangerschap en bevalling: kraambedsterfte van 1% per geboorte
  • kraamvrouwen konden pas na enkele weken en een zuiveringsritueel terug deelnemen aan het openbare leven
  • zogende moeders waren beperkt in hun economische activiteiten

 Vrouwenarbeid

• niet-elitaire vrouwen uit VMT waren evengoed economisch actief als mannen:

 ideaal van de huisvrouw bestond nog niet

• huishouden was op zichzelf staand economische eenheid, geleid door mannelijk hoofd maar waarin arbeid van echtgenotes, kinderen, meiden, .. essentieel was
• vrouwen werkten mee in het ambachtsatelier; hielden een winkel of herberg, trokken naar de markt, bewerkten het land of sponnen om het gezinsinkomen aan te vullen
• vrouwen werkten vaak voor hun huwelijk als dienstmeisjes
• een vrouw kon als weduwe tijdelijk of zelfs permanent het familiebedrijf overnemen
• echter; vrouwenarbeid genoot een lage status, werd slecht of niet betaald en was meestal slechts tijdelijk van aard
• toenemende nadruk op scholing en de professionalisering hadden een nefaste invloed op de status van vrouwenarbeid
  • nieuwe professionelen waren universitair geschoold, vrouwen hadden hier echter per definitie geen toegang toe
• in 16^E en 17^EE veranderde ook de houding tov vrouwenarbeid bij de ambachten
  • niet langer toegang tot het meesterschap
  • Duitsland; vrouwen worden geweerd uit de ateliers
  • Nieuwe, agressief misogyne, erecode
  • 18^E e: als reactie worden exclusief vrouwelijke ambachtsgilden opgericht (vb naaisters)

 Eer en gender waren onlosmakelijk verbonden

• Vrouwelijke eer
  • bijna synoniem voor seksuele eer
• Mannelijke eer
  • Veel complexer
  • eigen seksueel gedrag werd niet aangerekend
  • zwakke plek: seksuele eer vd echtgenote
  • ook betrekking op gezag als gezinshoofd, zijn kredietwaardigheid en professionele vaardigheden
  • status als lid van de gemeenschap