Item gefilterd op datum: januari 2014

Kenmerken

- Franse monarchie ontwikkelt zich zeer laat; ontwikkeling pas vanaf einde 12^e eeuw; nog na Lodewijk VI ( 1108-1137) en Lodewijk VII ( 1137-1180)

- gebied ingesloten door territoriale vorstendommen; in theorie afhankelijk van de kroon, in praktijk autonome monarchale staatjes (vb. hertogdom Normandië, graafschap Vlaanderen,..)

- de Franse koningen dienden bovendien hun aanspraken te verdedigen tegenover feodale heren die hun kasteelgebieden (châtellenies) met alle middelen verdedigden

Geschiedenis

1152

Lodewijk VII en Eleonora scheiden wegens bloedverwantschap

=> Lodewijk huwt iemand uit het huis van Champagne en zij schenkt hem een zoon ( hetgeen feitelijk de reden was tot scheiden, bij vorig huwelijk; twee dochters)

→ 1285: graafschap Champagne valt toe aan Franse kroon

→ unie Noord –en Zuid-Frankrijk ( tot stand gekomen in 1137 door huwelijk met Eleonora, hertogin van Aquitanië) valt uiteen

=> Eleonora huwt Hendrik Plantagenet, graaf van Anjou

→ echtpaar heerst over een derde van Frankrijk

→ 8 kinderen; samen met hun ouders verspreiden zij de troubadourlyriek en rond 1180 de hoofse roman ( adellijk gedragsmodel voor gans Europa)

Capetingers

Capetingische monarchie ontwikkelt zich onder Filips Augustus:

- 1180: Atrecht en Sint –Omaars worden verworven

- 1185: confrontatie met graaf van Vlaanderen; het zuidelijke deel van diens territoria wordt verworven >> hieruit wordt Artesië gevormd

- 1204: confrontatie met Jan zonder Land; Normandië en de gebieden langs de Loire worden veroverd door Franse troepen ( cf. slag bij Bouvines, A.7)

- 1208: kruistocht tegen de albigenzen

50 jaar na 1180

oppervlakte van het gezag van de Franse kroon verviervoudigd:

- 1213: Toulouse wordt ingelijfd door Simon van Montfort ( N – Franse baron)

- 1229: zoon van voormalige graaf van Toulouse moet de steden Beaucaire en Carcassonne afstaan

>> Aragon heeft geen invloed meer ten Noorden van de Pyreneeën

>> Frankrijk incorporeert Languedoc

=> vanaf 1463 tot in de 18^e eeuw blijft de Franse monarchie uitbreiden door stelselmatige annexatie van voorheen autonome territoriale vorstendommen

Iberische koninkrijken behoren tot de oudste expansieve koninkrijken van Europa:

- Córdoba; grootmacht ( half miljoen inwoners), cultureel en economisch veel verder vooruit dan Europa (intensieve landbouw, uitgebreide handel)

- Andalusië en gebieden langs de Oostkust; intensieve land –en tuinbouw met gevarieerde productie

>> export mogelijk

>> staatsinkomsten stegen

ECONOMISCH

- vrije markt van Portugal tot Perzië; door handel producten uit het verre Oosten op de Arabische markten (vb. kruiden) >>> ontstaan farmacologie

- constante aanvoer van goud en slaven uit Afrikaanse binnenlanden

- nieuwe technieken (vb. krediet, betaling per cheque,..) die pas eeuwen later door de Latijnse christenen werden overgenomen

CULTUREEL

Kenmerken

- verschillende etnische gemeenschappen in afzonderlijke wijken, maar wel nauw verbonden

- hof = voornaam cultuurcentrum; bibliotheek van circa 400.000 banden ( vgl. 2000 in de Sorbonne )

- vertaalactiviteit van Griekse en Arabische werken ( rond bvb. astronomie)

Arabische taal en islam

werden dominant in de veroverde gebieden

>> homogenisering

diversiteit van de verschillende volkeren en politieke regimes werd aaneengeschakeld en toch aandacht voor de tegenstellingen

>> uitwijking

mozaraben ( = gearabiseerde christenen) wijken uit naar het christelijke Noorden à stelt zich steeds agressiever op

>> polarisatie

vormen of ontstaan van scherpe tegenstellingen)

Begin XI

kalifaat van Córdoba vervalt in anarchie door opvolgingscrisis, het wordt ingenomen door een Berberleger en in 1031 wordt het formeel opgeheven

>> verbrokkeling in koninkrijkjes

Koning Alfons VI van Léon en Castilië

rukt op naar het Zuiden en legt een zwaar tribuut op aan de moslims

=> 1085; val van Toledo

=> vorsten (o.a. Sevilla) zoeken steun bij de Almoravieden (o.l.v. Yusuf ben Tasfin) à zij hebben Marokko onder hun gezag verenigd en Marrakesh gesticht

=> moslims weer verenigd onder één gezag met kern in Maghreb

Verder verloop

1098:

Yusuf laat zich erkennen als emir; hij had immers behoefte aan religieuze legitimatie

1125-1126:

christelijk leger ( onder Alfons I van Aragon) dringt door tot in Aragon

ondanks de strijd vindt culturele aanpassing en uitwisseling op grote schaal plaats (cf. bouwstijl in Noord –Afrika)

1147:

- einde Almoraviedenheerschappij in Marokko

- in Iberië trekken de regionale vorsten opnieuw de macht naar zich toe

- Berberstammen voeren heilige oorlog, voornamelijk tegen Almoravieden

1172:

Abu Ya’qub Yusuf voegt heel al –Andalus (of Iberië) bij het Almohadenrijk;

>> 1212: slag bij Las Vanas;onder het mom van kruistocht (Innocentius III brengt coalitie bijeen) komt het regime ten val

>> islamitische bevolking trekt naar Granada

>> moslimgebied bleef bakermat van cultuuroverdracht waaraan christelijk Europa schatplichtig is

Zuidwaartse expansie christelijke koninkrijken

langs drie parallelle assen: zie kaart p. 230

1. Lissabon en omgeving (o.a. Algarve en Faro)
2. centrale koninkrijken Léon en Castilië
3. verenigen afzonderlijke gebieden ( b.v. graafschap Barcelona, koninkrijk Aragon) langs de oostkust

→ Portugal, Castilië –Léon en Aragon rukken samen op, maar strijden ook tegen elkaar

>> taalgrenzen; Portugees, Castiliaans, Catalaans

>> probleem: weinig bevolking in veroverde gebieden en dus schaarste aan boeren

→ moslims moesten land bewerken, in ruil behielden ze hun bezittingen, zelfbestuur en godsdienstpraktijk

Tot slag bij Hastings

→ Koning Knut (1014-1035)

- naast Engeland, ook heerser over Denemarken en Noorwegen

- steun van Angelsaksische aristocraten ( thegns)

→ Edward de Belijder (1042-1066)

- Angelsaksische dynastie van Alfred de Grote weer op de troon

- vele edelen uit Normandië krijgen invloed in Engeland

- tegenreactie van continentale graven ( earls) onder leiding van Harold, earl van Wessex

→ Edward sterft => Harold roept zichzelf uit tot koning

- >> tegenreactie eigen broer met steun van het Knut –geslacht

- >> Harold, koning van Noorwegen, steekt over met een leger

- >> beide falen

→ 1066: slag bij Hastings

- Willem, hertog van Normandië, steekt kanaal over

- zijn ruiterleger behaalt een overwinning op het Engelse voetleger en Harold sneuvelt

>> Romaanstalige elite vestigt zich in Engeland en Engelse koningen laten eeuwenlang aanspraken gelden op delen van Frankrijk en later zelfs op de Franse troon

Willem de Veroveraar (1066 – 1087)

- eliminatie inheemse adel

- burchten ( o.a. in Londen) en kathedralen ( Rochester)

- Frankische feodaliteit; materiële basis voor nieuwe uitheemse heersers

- ligische trouw; kroonvazallen moesten directe trouw zweren aan koning

Normandiërs

genoodzaakt tot uitbouw stevig bestuurssysteem => verkeerden immers als vreemde veroveraars in een kwetsbare positie

Konden steunen op Angelsaksische traditie

- land onderverdeeld in graafschappen (shires)

- shires onderverdeeld in hundreds

- sheriff aan het hoofd van iedere shire met fiscale, militaire en gerechtelijke taken ( sheriffs, noch bisschoppen en abten kregen vergoedingen in de vorm van in leen gegeven landerijen)

- vergaderingen in gemeenschappen (gemot)

Bestuur

centrale, koninklijke ambtenarij + effectief vertegenwoordigingsstelsel

>> systeem van onbetaalde openbare dienst; de vermogenden vervulden deze ambten

Plantagenets

- 1154: Hendrik II Plantagenet komt op de Engelse troon => is tevens hertog van Normandië en graaf van Anjou, Maine en Touraine

- 1154: huwelijk Hendrik en Eleonora van Aquitanië

>> hele westelijke deel Frankrijk onder Hendriks gezag

Expansiedrang

- Filips van Augustus (1180-1223) verovert 50 jaar later Normandië en Anjou => Aquitanië bleef Engels, weliswaar als leen van de koning van Frankrijk

- tijdens de dertiende eeuw reikt de Engelse expansiedrang nog verder;

→ 1171- 1172: eerste poging tot verovering (met pauselijke steun) van Ierland

→ 1341: Oosten wordt ingenomen

→ 1541: Hendrik VIII neemt titel aan van koning van Ierland en begint annexatie

- 1282: Edward I; verovering en inlijving Wales >> volk Wales behoudt tradities en komt in 1400 in opstand

- aanval op koninkrijk Schotland => vanaf 1296: heftige weerstand

→ 1314: slag bij Bannockburn

→ Edward moet Schotse onafhankelijkheid erkennen

POLEN

- sinds 960: een krachtige heerschappij onder leiding van vorst Mieszko (als reactie tegen het opdringen van de Duitse markgraven)

- Mieszko moest de hegemonie van het Duitse Rijk erkennen en zich tot tribuutbetalingen laten verplichten

- 966: Mieszko laat zich dopen >> de legimitatie van de kerstening verviel voor de Duitse overheersers: zij moeten de ontwikkeling van een autochtone Poolse monarchie dulden en Mieszko erkennen als bondgenoot

- 922: Mieszko zoekt bescherming van Rome door ‘Polonia op te dragen aan de heilige Petrus’

- 1000: stichting Gniezno; een gezamenlijk initiatief van Otto III en paus Silvester II

- 1025: Boleslaw (opvolger Mieszko) laat zich kronen tot koning zonder de Duitse koning ( Koenraad II) daarbij te betrekken

- 1030: Mieszko II brengt Koenraad leenhulde

- kort daarna verbrokkelt de Poolse heerschappij; in de 12^e eeuw drongen de keizers aan hertogen van Poolse deelgebieden een leenverhouding op

BOHEMEN

→ meer interne cohesie ( onder het geslacht van de Premysliden, vanaf de 10^e eeuw)

→ 1085: koning Hendrik IV verleent de koninklijke waardigheid over de Bohemen, met de status van rijksvazal, aan de Premyslidendynastie

HONGARIJE

- 1001: Steven (997-1038) wordt door Otto III en Silvester II tot koning gekroond => centrale bisdomzetel te Estergom

- 1046: dynastie van de Arpaden grijpen de macht

→ schudt afhankelijkheid van het Rijk af

→ bestrijdt heidense weerstanden

→ bedwingt de Magyaren

- 1100: Kroatië wordt ingelijfd

- van 1120 tot 1150 komt ook Bosnië onder Hongaarse bescherming >> uitweg naar de Adriatische Zee

ALGEMEEN

- stichting van drie christelijke koninkrijken in het grensgebied tussen Slaven en Duitsers is van enorm programmatische betekenis voor de toekomst

- de naam en de rang van die koninkrijken zijn tot op vandaag oriëntatiepunten van de politieke actie van staten gebleven

Frederik II beschuldigt Milanezen van ketterij ( prioriteit van de Kerk sinds Vierde Lateraanse Concilie van 1215)

- 1238: Frederik trekt ten strijde

→ Milaan wederom gesteund door paus

→ keizer gesteund door een reeks steden in de Povlakte

- overwinning voor de keizer

→ tijdens de strijd wordt Frederik II geëxcommuniceerd

- aanvankelijk zonder uitwerking

- later worden tegenkoningen aangesteld door drie aartsbisschoppen langs de Rijn

→ 1250: keizer sterft

→ aan zijn opvolgers is een kort leven beschoren

- einde aan controverse à beide partijen waren verliezers:

→ pausen; geestelijke (o.a. banvloek) en wereldlijke (o.a. leenhorigheid) wapens hadden geen uitwerking meer

→ gregoriaanse hervorming ( om geestelijkheid boven leken te plaatsen) had gefaald

→ Duitse koningschap vanaf 1190 in verwarring;

→ fixatie op Italië leidde tot vervreemding Duitse werkelijkheid

→ Interregnum: er waren twee vorsten verkozen (Richard van Cornwall en Alfons van Castilië); de ene had slechts theoretische macht, de andere zette nooit een voet in Duitsland

- 1273: Interregnum wordt afgesloten met de verkiezing van Rudolf van Habsburg tot Rooms –Koning

→ deze kon niet verhinderen dat rijkssteden en territoriale vorsten vrij spel hadden

→ territoriale vorsten maken dienst uit tot 1871

→ tussen 1438 en 1918 leveren de Habsburgers de keizers

keizers in Lombardije worden geconfronteerd met snel groeiende en verregaand autonome steden;

→ Milaan neemt de leiding van de Lombardische stedenbond

→ 1158: onderwerping door Frederik I

>> centralistisch bestuur door Frederik:

- precieze vastlegging van de kroonrechten (uitoefenen bevoegdheden en ontvagen inkomsten)

- coherent en rationeel doordachte wetgeving, volgens Romeinse traditie en met de hulp van rechtsgeleerden

Milaan geeft zich niet zomaar gewonnen

twee partijen: een pauselijke: + Brescia en Piacenza (pro)

een keizerlijke: + Cremona en Pavia (contra Milaan)

1162: Barbarossa’s leger verovert Milaan

keizer Manuel I van Byzantium; ruime financiële hulp voor wederopbouw

- vreesde immers machtsuitbreiding in Italië van zijn westelijke ambtsgenoot

- alliantie ( = paus + Venetië) tegen Frederik I

1183

Frederik moet juridische zelfstandigheid en bevoegdheden toekennen aan Lombardische stedenbond

1184: verloving Rooms –Koning Hendrik VI en Constanza

- Hendrik VI = oudste zoon Frederik

- Constanza = dochter koning van Sicilië

- Constanza’s neef regeerde op dat moment als koning Willem II, maar die was na 5 jaar huwelijk nog steeds kinderloos (!)

- 1189: Willem II overlijdt en Hendrik VI wordt koning van Sicilië

1191: Hendrik wordt tot keizer gekroond

maar kan Sicilië pas in 1194 veroveren dankzij een curieuze meevaller;

- 1192: Richard van Leeuwenhart wordt gevangen genomen

- Hendrik VI laat prooi vrij op 2 voorwaarden:

→ ongemeen hoog losgeld

→ Richard moet zijn koninkrijk als leen terugvragen tegen jaarcijns

1197: Hendrik VI overlijdt

laat een driejarig zoontje achter als koning van Sicilië >>> Innocentius III krijgt voogdij over de kleine Frederik

Naamgeving

→ Duitse Rijk = regnum Teutonicorum, het koninkrijk van de Duitsers = Oostenrijk, Bohemen + later Zwitserland

→ (Heilige) Roomse (keizer)Rijk = + koninkrijken Bourgondië en Italië + wereldlijke heerschappij over Rome

Territoriale vorsten

grijpen iedere gelegenheid aan om eigen positie te vededigen, ten koste van het koningschap en lokale machten (opkomende steden)

Frederik van Barbarossa

moest verregaande concessies doen; hij verleent Saksen en Beieren aan Hendrik de Leeuw, van het Welfen geslacht

→ zelf machtsuitbreiding door huwelijk; vrij graafschap Bourgondië –Franche-Comte

Frederik II

geeft toe aan de eisen van de geestelijke vorsten; vb. geen keizerlijke munt- en tolplaatsen in hun gebieden

→ geestelijke vorsten treden op als een gesloten groep, in tegenstelling tot de dienstbare Rijkskerk van vroeger eeuwen

→ Duitse vorsten moesten streven naar stabilisatie en pacificatie in eigen Rijk, omdat hun aandacht vooral op Italië gericht was

Opvolging Frederik II

Omdat Frederik II minderjarig was bij zijn opvolging was er een andere keizer nodig

Partijstrijd:

Hohenstaufen - Welfen

Filips van Zwaben Otto IV, gesteund door als Rooms – Koning Engelse koning Richard Leeuwenhart

Otto IV haalt het

- excommunicatie door Innocentius III

>> geen invloed op Duitse bisschoppen en vorsten; keizer Frederik was ondertussen immers volwassen

Gelijkaardige conflicten in de rest van Europa

- Jan Zonder Land (1199 – 1216) vs. Filips II Augustus van Frankrijk

→ strijd om Engelse aanspraken op Franse territoria

- Jan Zonder Land had zelf aartsbisschop van Canterbury aangesteld en kerkelijke goederen in beslag genomen en werd daarom in de ban geslagen door Innocentius

→ 1213: Jan onderwerpt zich en draagt zijn koninkrijk op als leengoed

- Jan Zonder Land, Otto IV + bondgenoten vs. Filips Augustus

→ 1214: verlies voor Jan en co. in de veldslagen bij Angers en Bouvines

→ Otto IV: politiek einde

→ Jan krijgt te maken met opstand baronnen, die hem de Magna Charta afdwingen

Afwezigheden Frederik II

tijdens zijn lange afwezigheden liet Frederik II het Rijk besturen door regenten

- vaak aartsbisschoppen:

→ bekleed met wereldlijke macht

→ belust op opbouw van eigen territorium

- ook Rooms koning Hendrik VII ( oudste zoon Frederik II):

→ geen succes

→ 1235: door vader Frederik veroordeeld tot levenslange gevangenschap wegens verraad

Gerecht en bestuur

poging van Frederik om het gerecht en het bestuur te moderniseren naar Siciliaans model, nl. ambtelijk en gecentraliseerd, faalde omdat de middelen ontbraken

- 1152; nieuw tijdperk; twee indrukkwekkende keizers uit het geslacht Hohenstaufen:

→ Frederik I ( 1152- 1190)

→ Frederik II ( 1212- 1250); kleinzoon van Frederik (I )van Barbarossa

- aspiraties tot in het Heilige Land waarheen zij op kruistocht gaan

- veroveringsdrang; niet alleen Lombardije, ook Toscane en heel Zuid- Italië ( inclusief Sicilië en Sardinië)

>> conflicten met paus

- nauwe, vaak gespannen betrekkingen met de keizers van Byzantium en de koningen van Castilië, Frankrijk en Engeland

- universele ambities en consolidatie van de westerse koninkrijken leiden tot Europese diplomatie

Imperium

- imperium = naast Duitse koningskroon, ook die van Lombardije en Bourgondië (sinds 1032)

- keizers beschouwen zichzelf als opperste leenheer over de koninkrijken Polen en Hongarije, het hertogdom Bohemen en de Zuid –Italiaanse vorstendommen Capua, Salerno, Beneventum en Apulië

Duitse hegemonie

Duitse hegemonie in Italië werkte in praktijk niet;

- men kon formele erkenning afdwingen en maatregelen opleggen, maar zodra de vorst weer noordwaarts keerde was het voorbij

- weerstand vaak reëel; vb. Koenraad II machteloos voor de gesloten poorten van Milaan

Pausen en keizers

Rome

keizers kregen nooit werkelijk voet aan wal

- 996; eerste Duitse paus, kroont Otto III tot keizer => wordt verjaagd door tegenpaus

- 997; keizer herovert Rome met geweld

- 1002; wederom verjaagd, beiden sterven

=> graven van Tusculum beheersen weer de kerkelijk territoria in Midden –Italië en leveren gedurende een halve eeuw pausen uit de familie

Leo IX (1048 – 1054)

pauselijke waardigheid krijgt een nieuwe wending;hij behoort tot de Bourgondisch –Lotharische beweging voor de kerkhervorming en zet zich af tegen de wereldlijke invloed op de Kerk (cf. hoofdstuk 8)

Kerk en wereld

Afgrenzing tussen Kerk en wereld

Hendrik III; hervormingsgezind, maar wijst toch zijn kanselier aan als paus; hij is de laatste die vertrouwelingen tot paus kan aanstellen, die door de hele christenheid werden aanvaard

Innerlijke zuiveringsbeweging van de Kerk

onverzoenbare contradicties voor de religieuze legitimatie van het keizerschap en voor het hele Rijkskerkstelsel

>>> Rijkskerk en staatswezen waren ontegensprekelijk aan elkaar gebonden; niet meer te ontrafelen zonder ganse systeem aan te tasten

Cruciale wending in verhouding Rijk – Kerk

- eeuwigdurende strijd tussen Romeinse adelgeslachten Crescenti en Tusculani

>> paus Johannes XII bedreigd; hij vraagt Otto I om hulp

- 951: belegering van de oude hoofdstad Pavia

>> Otto I laat zich kronen tot ‘koning van de Franken en de Langobarden’

- keizerskroon in ruil voor bescherming Johannes XII ( cf. Pippijn I in 800)

- 962: intocht in de heilige stad, zalving en kroning tot keizer door paus

- na de aftocht sluit Johannes XII een verbond met Otto’s vijanden

>> Johannes wordt afgezet

>> eigen kandidaat Leo VIII wordt verkozen

Pausdom op absoluut dieptepunt

- theologisch stelt het niets voor

- politiek afhankelijk van het keizerschap

Banden met pausdom

worden vernauwd en hergewaardeerd:

- korte termijn; bevestiging greep keizers op de Rijkskerk

- langere termijn: competentieconflicten

( opvijzeling op p. 215 en de context)

Duitse keizers

- oriëntatie van de Duitse keizers op Italië en de oostwaartse expansie

>> overbelasting Rijk door militaire inspanningen zonder veel duurzame resultaten

- 982 (Otto II); nederlaag tegen de Saracenen in Zuid –Italië confrontatie met grote moeilijkheden in Duitsland

Besluit

door de fascinatie van de keizerskroon verwaarlozen de koningen ( van Otto I tot Frederik II ( 1212- 1250) ) hun rol binnen het Rijk

>> middelpuntvliedende krachten krijgen zowel in Duitsland als in Italië alle ruimte