Item gefilterd op datum: januari 2014

Intro- of extravert?

geschetste introverte zijde v.h. laatmiddeleeuwse geloofsleven was het terrein v. slechts een kleine minderheid v. hoog gemotiveerde gelovigen

- meeste gelovigen gaven vooral via uiterlijklijkheden uitdrukking aan hun geloof

- deze extraverte zijde werd nauwlettend aangestuurd/gecontroleerd door de Kerk & haargeestelijkheid, die echter wel rekening moest houden met wat onder de gelovigen leefde

=> analysemodel uit de communicatiekunde om deze wisselwerking te illustreren:

→ als er niet voldoende feedback was moest de zender zichzelf corrigeren, door aanpassing v.d. vorm v.d. boodschap, of door verbetering v.d. communicatiekanalen waarlangs de boodschap werd overgebracht

→ er is dus niet alleen aandacht voor wat de Kerk officieel dacht en wilde, maar ook voor de manier waarop men de gewenste overtuigingen/moreel gedrag moest overbrengen

→ voor de ‘vraag’ v. gelovigen & de vormen waarin zij hun geloof manifesteerden

Boodschap

- om gelovigen te kunnen bereiken moet de Kerk haar boodschap sterk vereenvoudigen

- volledige lectuur v.d. Bijbel was voor weinigen weggelegd: de massa nam alleen kennis v. geselecteerde delen bij lezingen tijdens mis of preken

- missen echter volledig in Latijn!

Christelijke boodschap: 5 componenten

> boodschap moest dus zo compact & simpel mogelijk

1) kennis v.h. credo: korte belijdenis v.d. hoofddogma’s

- meeste teksten vastgesteld op concilie v. Nicea (325) & 4^de Lateraans concilie

- gelovigen moesten het kunnen uitspreken voorafgaand aan biecht & communie

2) kennis v. belangrijkste gebeden (onzevader, weesgegroet)

→ verlucht gebeden- of ‘getijden’boek voor vermogende gelovigen (vanaf 13^de E)

3) kennis v.d. belangrijkste zedelijke voorschriften v.h. christendom:

- 10 geboden uit O.T.

- 3 theologische deugden (geloof, hoop & naastenliefde) uit N.T.

- 4 kardinale deugden ontleend aan de antieke wijsbegeerte (standvastigheid, verstandigheid, gerechtigheid, zelfbeheersing)

- 7 kapitale deugden (gematigdheid, kuisheid, vrijgevigheid,…) ó 7 doodzonden

4) enige kennis v.d. betekenis v.d. 7 genade-verlenende sacramenten

5) enige kennis v.d. eschatologie = het geheel v. ideeën over het bestaan na de dood

- centraal = voorstelling v.h. vagevuur of de louteringsberg

- duur v. verblijf in vagevuur kon men verkorten door verdienen v. aflaten, door gebeden & uitvoeren v. 7 werken v. barmhartigheid/liefdadigheid en 7 werken v. geestelijke vertroosting (o.a. vergeven)

→ parochiegeestelijken moesten deze boodschap overbrengen wanneer de gelovigen naar de Kerk gingen à vraag: zijn die geestelijken voldoende toegerust voor deze taak?

→ lange tijd waarschijnlijk mr in beperkte mate: meestal slechts elementair onderwijs gehad

Pastorale revolutie

late Middeleeuwen: ‘pastorale revolutie’à aankondiging al in pastorale theologie v. 12^de e

-1215: 4^de concilie v. Lateranen : maatregelen om kennisniveau & moreel peil v. parochiegeestelijken te verhogen + bisschoppen moesten nu via regelgeving & prediking de geestelijken onder hen beter instrueren

-later: eerste schriftelijke handleidingen voor zielzorg

-tegen einde ME had groot deel v.d. parochie geestelijken een universiteit bezocht

-bisschoppen gingen meer werk maken v. periodieke visitatie v. hun parochie – geestelijken à gebreken in capaciteiten of levenswijze kwamen zo aan het licht

-= deels tegemoetkoming aan de virulente anti-klerikale kritiek (gebrekkige scholing, dubieuze moraal, simonie, pluralisme (stapelen v. beneficies) & het daaraan inherente absenteïsme (men kan maar op 1 plaats tegelijk zijn)

Predikanten

- sinds 13^de eeuw kregen parochiegeestelijken bij de uitoefening v. hun taken steun v. predikanten uit de bedeloorden à niet steeds leuk want werk delen = inkomsten delenµ

- toppredikers (franciscaan Bernardino v. Siena, dominicanen Vincent Ferrer & Girolama Savonarola) hielden enorme preken, soms zelfs preekweken (o.a. in de vasten: 40d)

- ook de Spaanse Ferrer (‘engel v.h. laatste oordeel’ omdat hij dreigde met hel & verdoemenis) à is niet zo onschuldig: had groot aandeel in jodenvervolging v. 1391

- predikers maakten als voorbereiding gebruik v. hulpmiddelen zoals Legenda aurea (= compendium v. heiligenlevens v.d. Genuese dominicaan Jacopo v. Voragine uit 1265)

Verspreiding geloof

- eerste cathechismussen verschenen na 4^de Lateraanse concilie: A, B, C des simples gens v. Jean Gerson (midd. 15^de e)

- ook visuele ondersteuning door schilderingen, beeldhouwwerken, glas-in-loodwerk,…

- door boekdrukkunst was het mogelijk om stichtelijke & moraliserende teksten makkelijk in ruime mate onder de gewonige gelovigen te verspreiden

- Wat er van de boodschap bleef hangen weet men niet precies

=> sommigen beweren dat het christelijke geloof v. gewone mensen in de late ME een mengeling was v. christelijke, voorchristelijke & magische elementen (~ zie bijgeloof met oorsprong in voorchristelijke praktijken) à Kerk tolereerde het tot op zekere hoogte

Vitale en rijke indruk

Toch wekt het geloofsleven v.d. massa een vitale & rijke indruk (zie heiligenverering), en de op Christus & Maria gerichte devotie was enkel toegenomen.

• Christusverering:

* kerkelijke feestdagen: Sacramentsdag (Corpus Christi), dag v. Heilig Hart, Heilig Kruis

* Andachtsbilder: plaatjes v.d. lijdende Christus die empathie & innerlijke overweging v.d. betekenis v.d. kruisdood moesten stimuleren

• Mariaverering: à vooral de maagdelijkheid spreekt aan

→ groeiende populariteit maagden (& martelaressen): Catharina, Barbara, Lucia, Ursula

• ontelbare lokale & regionale heiligen (tot in 13^de eeuw heilig verklaard)

→ later zorgen de pausen dat een heiligverklaring een pauselijk prerogatief werd, met voorafgaand kritisch onderzoek à remde verdere effectieve aanwas af

- rechtstreeks verlengstuk v.d. heiligenverering = bedevaart

* zowel devotioneel als penintentiair (opgelegde straf) doel

* late ME: vakantieachtige trekken + nieuwe bedevaartsoorden (Rocamadour, Canterbury) naast topbestemmingen (Jeruzalem, Rome, Santiago de Compostella)

Broederschappen rond heiligenbeelden

rond sommige heiligenbeelden (o.a. v. Maria) vormden zich religieuze broederschappen die de verering exploiteerden en uit opbrengsten liefdadigheid bekostigden

- Compagnia della Madonna di Orsanmichele (Firenze), Illustere-Lieve-Vrouwenbroederschap (st-hertogebosch)

- zowel te vinden in grote steden als kleine dorpen + soms verbonden met cultus v.e. heilige of gelieerd aan ambachtsgilde of leeftijds- of standsgroep

- rijkste beschikten over eigen verenigingsgebouw mét kapel, maar meestal slechts altaar in de zijbeuk van een Kerk

- sterk uiteenlopende ledentallen en activiteiten à gezamenlijke geselsessies, simpele gebeds- & gezangenverenigingen, verzorging uitvaartdiensten, gebedsherdenking v. overleden leden, financiële ondersteuning weduwen/wezen, deelname aan lokale processies (met religieuze/moralistische toneelspelen = nieuw medium om chr. boodschap simpel over te brengen aan breed publiek)

Kritiek van de hervormers

kritiek v. hervormers v.d. 16^de eeuw richtte zich tegen uiterlijke en oppervlakkige karakter v. deze lekendevotie, waarvan belangrijkste doel het verwerven v. zoveel mogelijk krediet bij God & heiligen leek te zijn (‘optelvroomheid’) terwijl de innerlijke gesteldheid er nauwelijks toe deed

ó toch kon de Kerk haar boodschap beter direct bij de gewone gelovigen overbrengen

- verschaften via instellingen & riten een omvattend levenskader dat zin gaf aan hun bestaan en dat in nood psychische & materiële steun bood

- zonder grotere mobilisatie & sensibilisering v.d. gewone gelovigen + de kritische benadering v. verschillende aspecten v.h. roomse leven die daaruit voortvloeide was er geen basis gevormd voor de ideeën van het protestantisme

verschil Geert Groote en lollarden was dat de laatsten een antipathie hadden tegen de Moderne Devotie, die juist een centrale plaats innam bij de eerste

Moderne Devotie

= versterkte voortzetting v.d. religieuze vernieuwing v.d. spirituele traditie i.d. christelijke geloofsbeweging in de eeuwen na het jaar 1000 à gericht op sterk

→ geïndividualiseerde, innerlijk-geestelijke, door gebed en meditatie voorbereide godservaring

MD vs. Kerk

- kerkelijke rituelen (o.a. mis) hadden vooral de functie om spirituele gerichtheid v.d. vrome gelovige ‘los te maken’ en te stimuleren ó overdreven nadruk op uiterlijk vertoon dat de spiritualiteit alleen maar kon verstoren (net zoals te grote gehechtheid aan materie)

- voordeel: M.D. was bereikbaarheid voor gemotiveerde leken zonder intellectuele vorming

→ er ging tegelijk een dreiging van uit naar de gevestigde kerkelijke orde, volgens de Moderne Devotie waren kerkelijke instellingen en geestelijken niet langer nodig

→ verklaart ambivalente houding v.d. Kerk t.o.v. lekenvroomheid: enerzijds aangemoedigd maar anderzijds steeds met argwaan bekeken (en soms vervolgd)

Nieuwe spirituele en piëtistische bewegingen

- waren meestal gemodelleerd naar monastieke voorbeeld: zoals blijkt uit hun regels die religieuze & zedelijke voorschriften waren, rechtstreeks ontleend aan observantisme

- ook duidelijke accentverschillen: God werd gezocht via actieve beoefening v. deugdzaamheid i.p.v. via passieve contemplatie

Mystiek

spiritueel streven, gericht op intuïtieve en emotionele (& vaak extatische) vereniging v.h. innerlijk met God

binnen de mystiek onderscheid tussen:

- meer intellectualistische (rechtstreeks door het christelijk neoplatonisme v.d. 5^de eeuw geïnspireerde) stroming

→ zie groep Duitse dominicanen, o.a. Meister Eckhart

- stroming waar sterk op de lijdende Christus gerichte affectie centraal staat

→ cisterciënzer Bernard v. Clairveaux

Binnen MD

men sprong voorzichtig om met het mystieke gedachtegoed binnen de M.D.: weinig of geen sporen teruggevonden v.h. belangrijkste manifest: Navolging v. Christus (< Thomas v. Kempen) = 1 v.d. meest gelezen werken binnen de katholieke wereld

v. ongecontroleerde mystiek (13^de-vroege 14^de e.) naar verkloosterlijking + nadruk op ascese

- binnen de non-intellectuele spiritualiteit & mystiek heeft de lijdende Christus in het bijzonder devote vrouwen sterk aangesproken

- theorie Caroline Walker Bynum: het had te maken met geraffineerde manipulatie v. middeleeuwse symbolen v. mannelijkheid en vrouwelijkheid op dieper psychologisch niveau

- doordat aan mannen (Chr.) typisch vrouwelijke kwaliteiten werden toegeschreven, zoals fysieke zwakheid en barmhartigheid, met als doel te demonstreren hoe nederig zij zich hadden betoond door het afleggen v. hun mannelijke macht, konden vrouwen zich met hen gaan identificeren

→ die gelijkenis maakte hen gelijk (of zelfs beter) dan mannen

→ dit is eigenlijk een tegenhanger v.e. topos uit de latere hoofse literatuur, waarbij vrouwen erin slagen de zwakte v. hun sekse te overwinnen door zich krijgshaftig te gedragen

Roep naar restauratie binnen kloosterwezen

• bij verslapping kwam een reactie op gang, gericht op terugkeer naar uitgangspunten => dit reactionaire streven = observantisme à nieuwe golf vanaf 2^de helft 14^de e in alle orden
• ging vaak gepaard met typische vorm v. afscheiding: niet breken met orde maar wel apart houden v. niet-observante kloosters
• observante kloosters verenigen zich in congregaties met gemeenschappelijke afspraken + controle op naleving leefregels
• naast zuivering kloosterwezen ook andere positieve resultaten: late Middeleeuwen bood een draagvlak voor kritiek op kloosterwezen i.d. lekenmaatschappij + antiklerikale kritiek in het algemeen à Boccacio: Il Decamerone

Observantisme en nieuwe conventen

observantisme wist de negatieve houding, waarbij aantal intredes en omvang schenkingen afnam, ten dele weer te keren à ordes die zich streng aan hun regel hielden (zoals kartuizers) werden beloond en kenden enorme bloei i.d. 15^de eeuw

• 1350-1500: stichting talrijke nieuwe conventen (congregaties binnen bestaande orden) & zelfs oprichting nieuwe orden (birgittinen, colettinnen, hiëronymiten, jesuaten, theatinen)
• rijk en gevarieerd kloosterlandschap, vooral in verstedelijkte gebieden
• slechts mogelijk danzij financiële steun vermogende leken & seculiere geestelijken

Lekenbewegingen

mensen voor wie subsidiëring niet ver genoeg ging besloten zelf een geregeld religieus leven te gaan leiden à parallel met 12/13^de e. toen de drang leidde naar authentieke chr. levenswijze tot oprichting v. religieuze orden en vorming v. lekenbewegingen (wel religieus leven maar geen gelofte of afzondering: begijnen, 3^de orde fransiscanen & dominicanen)

• groot succes begijnen in Ned,Rijnland: 1230-1320:200 hoven/conventen: elk +/- 15 leden
• vestigden zich a.d. stadrand in kleine huisjes aan besloten hof met eigen kapel/kerk
• meesteres of priores heeft de leiding en er is een reglement van interne orde
• grote verblijven en dienstgebouwen voor gemeenschappelijke activiteiten
• leefden v. spinnen & bordurenà conflict met ambachtsgilden: ‘oneerlijke concurrentie’
• Geert Groote kwam kort na 1370 tot inkeer en legt zich een streng zedelijk & devoot leven op à preken tegen de laksheid van de geestelijkheid

Congregatie van Windesheim

oprichting congregatie v. Windesheim (observante vereniging v. conventen v. augustijner kanunnikken) + oprichting vrome lekenbeweging met eigen huizen, broeders & zusters des gemenen levens à sterke uitstraling tot in Rijnland

• belangrijkste missie: schrijven, vertalen, kopiëren of comprimeren v. religieuze teksten in de volkstaal waarvan de lectuur de individuele vroomheid moest ondersteunen
• op grote schaal geproduceerd in eenvoudig uitgevoerde, goedkope boekjes
• John Wyclif: zijn Engelse beweging v. lollarden was niet meer acceptabel voor de Kerk

Binnen de Kerk

binnen de Kerk is er alleen een directe relatie tussen God & gelovigen, er is geen bemiddeling v. geestelijken, sacramenten of heiligen nodig

• Engelse vertaling van de Bijbel (de enige bron v. chr. waarheid) à volkstaal!
• op grote schaal & in groot tempo vermenigvuldigd à stimuleerde Eng. alfabetisering
• in het algemeen: alfabetisering & religieuze bewustwording: lees- & kopieercultuur v.d. Moderne devotie
• naarmate de lollardenbeweging meer gedragen ging worden door lage geestelijke & autodidacte leken radicaliseerde ze ook à fel antiklerikalisme ging boventoon voeren

Opstand

na een opstand tegen de vorst werd de beweging ondergronds gedreven en belandden vele lollarden op de brandstapel of aan de galg

→ toch wist de beweging tot de Reformatie in ZO-Eng. te overleven door sympathie v. geschoolde ambachtslieden + kerkelijke autoriteiten werden laks in vervolging

Twee zienswijzen

1) sommigen zochten i.v.m. het rijke geloofsleven in de late ME naar de wortels v.d. Reformatie

2)anderen legden juist nadruk op continuïteit met het verleden aangezien religieuze sentimenten diepgaand waren veranderd in de 11/12^de eeuw en die tendensen i.d. 14/15^de eeuw werden verdergezet:

à 2^de zienswijze lijkt beter, maar 2 opmerkingen:

Twee opmerkingen

- het zijn niet de vormen waarin geloof uitdrukking vond maar hun overdadigheid en intensiteit v.d. geloofbeleving die om een verklaring vragen

- de voorgeschiedenis van de Reformatie lag natuurlijk in de late ME maar elke kritische houding t.o.v. de Kerk wordt dan ook bekeken als vooraankondiging v. d. Hervorming

Meningen

- gangbare mening: hervormers verweten de Kerk dat ze te veel v.d. gelovigen eiste en dat kritiek zelden gepaard ging met volledig afwijzing v.d. Kerk en haar instituut (stemt overeen met beeld dat zich opdringt v. verdeeldheid t.a.v. religieuze leven i.d. Late ME)

- 2 uitersten: op verinnerlijking v. geloofswaarden & persoonlijk godscontact gerichte vroomheid (instrospectief) ó met veel uiterlijk vertoon gepaard gaand volksgeloof

- daartussen breed schemergebied vol rijke uitdrukkingsvormen

- verbindend element = obsessie met sterven & dood (morbiditeit) (door hoge mortaliteit)

- veel meer gebedsherdenkingen (memories) + morbide, akelige motieven in geestelijke poëzie, liederen, preken en schilder- & beeldhouwkunst

- nooit eerder zo’n weelderige ‘roomse’ rijkheid gezien, was individuele betrokkenheid bij het geloof zo groot, was het maatschappelijk draagvlak voor de werken v.d. Kerk breder

- Kerk was er prachtig in geslaagd de gelovigen te bereiken en haar belangrijke religieuze & zedelijke boodschappen in brede lagen v.d. bevolking te laten doordringen

missionering v.d. massa = kerkelijke prioriteit:

- verinnerlijkt & geïnvididualiseerd geloof

- toename van uiterlijk religieus vertoon

• conciliaristen slaagden er niet in een instituut/apparaat op te richten dat hun programma stevig had kunnen vestigen & hun belangen tussen de concilies door kon bewaken
• hun kritische aandacht was te eenzijdig gericht op de positie v.d. paus binnen de Kerk en te weinig op hervormingen v. andere kerkelijke geledingen

Restauratie

• einde v.d. conciliaire beweging opende de weg naar krachtige restauratie v. pausschap
• toch was Schisma & conciliaire periode een zwaarbetaalde periode geweest:in deze kritieke fase hadden tegenkrachten tegen het pauselijk centralisme zich verder kunnen versterken

Nationale Kerken

• Eng./Fr. wilden zo min mogelijk geld naar Rome laten afvloeien (geldnood: 100j- oorlog)
• leidde tot vorming ‘nationale Kerken’: Gallicaanse in Fr. waar de vorst in 1438 grote invloed kreeg op benoeming v. clerici
• elders mss minder controle v. vorsten over clerus, maar overal kwam nieuw evenwicht tot stand tussen pauselijke & vorstelijke zeggenschap over Kerk & clerus binnen het gebied

Renaissancepausen

• creëren als reactie een nieuwe machtsbasis door de finale consolidatie v. hun It. bezittingen in de pauselijke staat à succes!
• keerzijde = paus gaf zo ook de ‘vrijheid van de Kerk’ prijs, waar in 11/12^de eeuw zo voor gestreden was

kiezen een nieuwe paus, maar komen op hun keuze terug omdat ze bang zijn dat hij hun invloed in de curie drastisch zou terugdringen à kozen een tegenpaus die naar Avignon gaat, terwijl de 1^ste paus in Rome bleef à = Westers Schisma à duurt 40j: 1378-1417

Schisma

- zorgt voor 2 obediënties bepaald door de grote internationale politieke scheidslijnen

* Fr. & bondgenoten (Napels, Sp. Koninkrijken, Schotland) kozen voor Avignon

* Eng., Duitse Rijk, Scandinavië, Polen, Hongarije, Portugal kozen voor Rome

- deze obediënties waren wel niet erg vast, ze wisselden naargelang de omstandigheden à nationale belangen

- pogingen om het Schisma te beëindigen à omdat wapengeweld of vrijwillig terugtreden uitgesloten was hield men uiteindelijk een concilie om er een einde aan te maken

Gezag van een concilie

- veel discussie over het gezag v.e. concilie en alles wat er mee in verband stond

- toch was gedachte om een concilie over een paus te laten oordelen niet nieuw: 1^ste helft 14^de eeuw al ideeën over rol algemene concilies in discours over verhouding Kerk-staat als natuurlijk tegenwicht tegen het groeiend pauselijk centralisme

- dit conciliarisme had toch een andere, minder dissidente basis => belangrijkste vertolkers zijn 2 Fr. Theologen: Pierre d’Ailly & Jean Gerson

- uitgangspunt conciliair denken bleef de opvatting dat een algemeen concilie over de paus kon oordelen en de plicht had dit te doen als de paus afweek v.h. geloof en de Kerk in haar voortbestaan bedreigde ó alternatieve opvatting dat algemeen concilie onder alle omstandigheden boven de paus stond kreeg nooit de overhand

Concilies

- 1409: 1^ste poging tot zo’n concilie liep uit op fiasco

- 1414-18: Concilie v. Konstanz (georganiseerd door Duitse keizer Sigismund) à succes!

- grootste kerkvergaderingen uit de ME: openbare zittingen en veel vorsten, edelen, lagere geestelijke, studenten à geestelijken hadden stemrecht

Einde Schisma

- zittende pausen moesten aftreden & Martinus V (1417-1431) wordt gekozen & erkend

- met einde Schisma leek de weg vrij voor omvorming v.d. conciliaire gedachten tot een constitutioneel element van de kerkelijke organisatie à bij Konstanz besluit men regelmatig algemene kerkvergaderingen te houden (zoals in vroegchristelijke Kerk)

Regelmatige kerkvergaderingen?

- liep al mis bij 2^de concilie v. 1431 in Basel, vooral door tegenwerking paus Eugenius IV die van de bemoeienissen van de concilies afwouà verplaatste het concilie eind 1437 naar Ferrara en verbrak zo de eensgezindheid onder de conciliegangers

- meesten voegden zich bij de paus en in Basel bleef alleen een radicale groep over die vlug marginaliseerde en in 1449 de vergadering ophieven

- verplaatsing naar Ferrara = breekpunt, begin v.h. einde v.h. conciliarisme als invloedrijke beweging binnen de Kerk

- 1460: bul Execrabilis v. Pius II: verbod om in beroep te gaan tegen een pauselijke beslissing bij een algemeen concilie à = einde conciliaire beweging

toch bleven alle pausen streven naar een terugkeer naar Rome à voorwaarde = rust in Italië

• 1319: Johannes XXII zendt kleine legermacht met Barnard du Poujet naar Italië om orde in pauselijk gebied te herstellen à weinig succes
• kort na 1350: missie kardinaal Gil Albornoz (aartsbisschop Toledo) à verstrikt in It. politiek
• terugkeer naar Rome pas met Gregorius XI (1370-1378) die arriveerde in 1377 († 1j later)

door teloorgang universalistische pretenties raakte de Kerk veel v. haar ‘moreel & geestelijk leiderschap’ kwijt, maar daar staat tegenover dat Avignon- pausen wel centralisatiestreven i.d. pauselijke gezagsuitoefening binnen de Kerk hebben kunnen uitbouwen => leidde tot bureaucratische versterking v.d. curie, maar ging gepaard met versteviging v.d. positie v. de paus zelf

• verdere uitbouw + nieuwe afdelingen of ruimere bevoegdheden voor de 4 vaste departementen v.d. curie sinds 13^de eeuw: kanselarij, Camera Apostolica, Penitentiaria, Audientia à groei in productie kanselarij ging samen met uitbreiding v. werkzaamheden v. afdelingen voor financiën & rechtspraak

* opsplitsing Audientia (pauselijke rechtbank) in 2 colleges

* = duur: nood aan nieuwe inkomsten (ook doordat men de macht over Rome kwijt is)

- basis onder de vergroting v.d. financiën v.d. curie werd onder Innocentius III gelegd:

* legde als eerste paus regelmatig belastingen op aan de hele geestelijkheid (= minder afhankelijk v. It. bezittingen & incidentele vorstelijke subsidies)

* 2^de nieuwe inkomstenbron = revenuen uit vergeving v. lagere kerkelijke ambten en daaraan verbonden inkomsten (beneficia: provisies & expectanties) à inning geperfectioneerd in deze periode

• tot 13^de eeuw had paus geen bemoeienis met de meeste benoemingen, kon enkel in bijzondere omstandigheden bij conflict tussenkomen à komt nu verandering in en in 1265 vaardigt Clemens IV de bul Licet eccelsiarum uit: paus is hoogste gezagsdrager en kan beschikken over alle beneficies à paus kan ongebreideld ingrijpen
• toch geen direct einde aan bestaande praktijken, maar stelselmatige uitbreiding pauselijke interventie à hoogtepunt in Avignon-periode (Johannes XXII)
• pauselijke bemoeienis over benoemingen ging nog verder à onder Johannes XXII & opvolger Benedictus XII is bepaald dat alle ambten ‘ter beschikking’ van de paus stonden
• de direct betrokken clerus verliest bijna alle inspraak
• toch bleven wereldlijke vorsten zich moeien met benoemingen
• grootste deel rekening werd voldaan door degenen die langs deze weg waren benoemd à bisschoppen/abten betaalden 1/3 eerste ambtsjaar, lagere clerus ½
• deze machinerie kon alleen in gang blijven m.b.v. geolied bureaucratisch apparaat
• 1350: 500 à 600 stafleden: ruime verdubbeling (inclusief hofhouding met personeel & garde, exlusief staven v.d. kardinalen : ook nog 10tallen personen)
• kardinalen: ook rechtspraak + gezamenlijke zorg voor beheer v. collegiale inkomsten

• vervreemding tussen top en basis

deze confrontaties waren ook botsingen tussen krachtige maar eigenzinnige persoonlijkheden

1) werden allen gesteund door intellectuelen, goed in staat een ideologie op papier te zetten

Pauselijk standpunt

• vertolkers pauselijk standpunt: Jacopo Cappucci v. VIterbo, Egidio Colonna v. Rome (Aegidius Romanus) voor Bonifatius VIII, Agustinus Triumphus
• pauselijke ideologie = weinig vernieuwend: meeste hiërocratische argumenten waren overbekend: paus is als vertegenwoordiger v. God geen enkele menselijke autoriteit rekenschap verschuldigd + paus mocht als hoogste macht iedereen ter verantwoording roepen
• paus deed er toch het beste aan de wereldlijke macht over te laten aan vorsten, omdat men soms geweld moest gebruiken à paus mocht zich wel bemoeien met grote politieke lijnen
• nieuw = onderbouwing oude standpunten met aan Aristoteles ontleende redeneringen

Filips de Schone

• positie Filips de Schone verdedigd door Jean Quidort (Johannes v. Parijs: unieftheoloog)
• variaties op tweezwaardenleer + hij ontzegde de paus & geestelijkheid élk dominium (= alle macht met uitoefening dwang of eigendomsrechten)
• paus had geen directe zeggenschap over kerkelijk eigendom in deze visie, hij mocht ze alleen beheren en de rechtspersoon “Kerk v. Rome” was de eigenaar à paus mocht zich dus niet met wereldlijke zaken inlaten, mocht alleen stem verheffen als vorsten de Kerkwetten overtraden.
• geestelijk gezag = superieur, maar enkel op metafysisch niveau: in aardse werkelijkheid waren paus & vorst elk autonoom binnen eigen goed afgebakende sfeer

Lodewijk van Beieren

• Lodewijk v. Beieren werd ondersteund door Marsilius/Marsiglio di Mianardini (arts uit Padua)
• vlucht naar hof v. Lodewijk v. Beieren in München en steunt Lodewijk bij tocht naar Rome
• auteur Defensor Pacis (1324): grondslag alle gezag berust bij volk of universitas civium (gemeenschap stemhebbende ‘burgers’): volkssouvereiniteit ook in de Kerk!
• revolutionaire opvattingen over relatie wereldlijk-geestelijk gezag die in de ogen v.d. Kerk ketters waren
• bemoeienissen v.d. paus zouden belangrijkste oorzaak v. vredesverstoring zijn
• rol Kerk moet beperkt blijven tot zedelijke/religieuze educatie + verstrekken sacrament
• gemeenschap v. gelovigen moet aan basis v. regelgeving & gezagsuitoefening binnen de Kerk staan à veel praktischer om dit aan civiele autoriteiten over te laten
• ook concilies zouden het omzetten v. hun gezaghebbende uitspraken in wetten moeten overlaten aan wereldlijke vorsten
• stelt kerkelijke hiërarchie in vraag: geestelijkheid is overbodig want Christus maakte geen onderscheid in geestelijken dus een paus = dorpspastoor
• Kerk hoort ook geen wereldlijke bezittingen te hebben (~Christus)
  à haalde dit idee v.d. franciscanen die na een eeuw interne strijd + strijd om acceptatie door de kerk, in 1323 monddood werden gemaakt toen Johannes XXII het idee v.d. absolute armoede v. Christus & apostelen ketters verklaarde
• kopstukken vluchtten naar München = verzamelplaats radicale dissidenten(o.a. Willem v. Ockham)

John Wyclif

• Eng. Theolog John Wyclif, werkzaam in Oxford unief + hoven Edward III & Richard II à zag de katholieke Kerk als vals & onwaardig omhulsel waaronder de ware Kerk (onzichtbare gemeenschap v. gelovigen) schuilging à omvatte echter enkel degenen die door goddelijke voorbeschikking uitverkoren waren, en omdat niet uit te maken viel wie dit waren moest de zichtbare Kerk maar blijven bestaan
• ook invloed franciscanen: meende dat de zichtbare Kerk geen bezittingen en wereldlijke macht hoorde te hebben (= teken gods genade, & dit kan enkel voor de uitverkorenen)
• koning moet kerkelijk dominium dus beheren
• volgens Wyclif lag de waarheid v.h. geloof in de bijbel besloten & pleitte voor letterlijke interpretatie ervan à letterlijke bijbellezing in de volkstaal
• geestelijken waren dus overbodig als tussenpersonen i.d bemiddeling v.d. waarheid
• door onmogelijke identificatie v. ware Kerk moesten kerkelijke rechten & goederen door de koning geconfisqueerd en beheerd worden à grote aanhang in royalistische kring
• ook veel sympathisanten in de lagere lagen v.d. maatschappij
• toch geen reformatie vóór de Reformatie à doordat zijn aanhangers (lollarden) na zijn dood snel radicaliseerden en de steun van de elite kwijtraakten

-Bohemen: grote invloed v. zijn werk op Jan Hus (theoloog aan unief Praag) die deze ideeën verbond met een anti-Duits Tsjechisch nationalisme

1415: Hus op brandstapel (op Concilie v. Konstanz)

- Bohemen leek zich los te scheuren

- 1434: compromis tussen Duitse keizer & de gematigde krachten verhindert dit