Item gefilterd op datum: januari 2014

 VMT gekenmerkt door grotere concentratie van bepaalde bevolkingsgroepen

 verstedelijkingsproces ( urbanisatiegraad van 20 %)

 rol steden in VMT zeer belangrijk dankzij handelsexpansie en financiële ontwikkelingen

• begrip ‘stad’: topografisch (militair versterkt)

juridisch-institutioneel (stadsrechten+ autonomie)

economisch (nijverheid, dienstensector + onderdeel handelsnetwerk)

• handel in kleinere centra verbonden me ambachtelijke nijverheid en productie/consumptie op platteland
• meeste steden langs noord-zuidas in VMT

 Oost-Europa:

• lagere urbanisastiegraad
• steden geen juridisch statuut / louter administratieve of commerciële rol
• nog vorm van feodaliteit
• nederzettingspatroon vnl kleine dorpjes met gesloten gemeenschap

 ‘Bevolkingsrevolutie’ van 2^e helft 18^E E

• versnelde urbanisatie in Noordwest-Europa en gebieden met sterke staatsvorming
• meeste metropolen administratief-bestuurlijk centrum van geleide staten
• Engeland grootste verstedelijke regio van Europa (meer dan 20 %)

 verschuiving van economische zwaartepunt naar Vlaamse platteland o.i.v. rurale n-linnennijverheid

• gunstige arbeidscondities en beter sociale voorzieningen trekken plattelandsbewoners aan
• groei marktcentra !

De levensstandaard

 levensstandaard: doorgaans enkel geïnterpreteerd als materiële rijkdom

• koopkracht
• consumptiemogelijkheden
• gezondheid en levensverwachting

HET BEVOLKINGSAANTAL

 weergave exacte ontwikkeling van bevolkingscijfer VMT is zeer moeilijk omwille van het gebrek aan contemporaine volkstellingen

• schattingen op basis van fiscale, militaire, economische, religieuze bronnen

vb graanlijsten, communicantencijfers, haardtellingen

• rond 1500:  80 miljoen inwoners op Europese continent
• tegen einde 18^e E:  180 miljoen inwoners

 demografische variabelen:

• migratiesaldo: verschuivingen (vb. Nederl., Fr., Sp.)
• hoog geboortecijfer
• hoog sterftecijfer

 internationale migratie binnen Europa in kader van politieke staatsvormingsprocessen : religieuze homogeniteit zorgde voor gedwongen migraties

vb. Sefardim (15^e E), Morisken (17^e E)

 commerciële en technologische knowhow overgebracht door koop-, ambachtslui en intellectuelen was heel belangrijk voor de economische groei vd Republiek

 Westelijk Europa goed gedocumenteerd met kerkelijke registers: evolutie geboorte- en sterftecijfer is hierdoor gemakkelijker te reconstrueren

 sinds Concilie van Trente (1545 -1563): verplichte registratie van dopen en huwelijken (later ook begrafenissen)

 De Europese bevolking bereikte geregeld haar maximum in de pre-industriële periode van de VMT; ook wel het malthusiaans plafond genoemd

 Bevolkingsontwikkeling in VMT in 3 honderdjarige fasen:

• 16^e en 18^e E: globaal gezien groeiperiodes
• tussenliggende periodes als achteruitgang, stagnatie en vertraagde groei

 sterk conjunctuurgevoelig + afhankelijk van nationale economische ontwikkelingen

vb achteruitgang van economische bedrijvigheid in MZ gebied leidt tot trage bevolkingsgroei

 ranglijst economische grootmachten omstreeks 1800 nauwelijks nog die van 1500 (ook op demografische vlak)

 Peter Gay: Verlichting = de opkomst van het moderne heidendom

• 18^e E: weinig verandering in de officiële staatsreligies
  • veel gebieden echter niet religieus homogeen
  • verhouding staatsmacht- religieus geloof was centrale uitdaging vd religieuze diversiteit
  • bescherming vd staatsreligie ging vaak gepaard met beperkingen op het publieke karakter van andere religieuze groeperingen
• 2^e helft 18^eE: duidelijke groei van religieuze tolerantie
  • politieke tolerantie werd gedreven door een verlangen obstakels voor het goed functioneren van het staatsapparaat weg te nemen
  • verschuiving van manier waarop religie beleefd wordt: christendom draait rond algemene nood om beleefd te worden in een spirituele sfeer ‘buiten de wereld’ (religieuze hervorming van de wereld)

vbn: piëtisme, jansenisme

• spirituele bewegingen worden meer en meer geïnterpreteerd als een politiek fenomeen
• methodisme: gesticht door John Wesley: nadruk op innerlijke religieuze ervaring
• hassidim: mystieke vorm van judaïsme in Polen door Israel Ben Elizier: afstand van de reguliere synagoge tvv een innerlijke spiritualiteit

 staat krijgt bovenhand op de Kerk en werkt zelf een politieke moraal uit om de relatie met de burgers te organiseren: de individuele gelovige is niet langer een structurerend principe voor de opbouw van de samenleving

 Verlichting en Maatschappij

• maatschappij moet op een natuurlijke wijze worden ingericht volgens natuurrecht (universeel door god opgelegd recht)
• John Locke: Two treatises of government – 1690
  • Natuurlijke toestand zonder enige vorm van politieke organisatie
  • Alle mensen vrij, gelijk en aan geen enkele vorm van gezag onderworpen
  • Natuurrecht ligt vast in de menselijke rede: het is verkeerd leven, vrijheid of bezit van anderen aan te tasten
  • Geen toestand van volmaaktheid: recht om overtreders te straffen

 niet iedereen houdt zich aan het natuurrecht

 organisatie = nodig om ieders rechten te kunnen garanderen

• sociaal contract: vrijwilloge overeenstemming om zich in een georganiseerde gemeenschap te verenigen en zo een klein deel vd vrijheid op te geven in ruil voor garantie op de rest
• tolerantiegedachte
  • Voltaire: "Je hais vos idées mais je me battrais jusqu'au bout pour que vous puissiez les exprimer."

• Staatsconcept (vanaf 2e helft 18e E)
  • staat als hervormingsinstrument en wegbereider van menselijk geluk
  • monarchie: kritisch en rationeel benaderd - verloor sacraal karakter
  • contracttheorie legde nadruk op de plichten van de vorst: diende zich in te zetten voor zijn volk
  • Montesquieu : l'Esprit des Lois 1748  leer van de trias politica: scheiding vd 3 staatsmachten om de burger tegen willekeur te beschermen
• verlichte despotisme bleek in vele gevallen slechts een voortzetting van het eerdere goddelijk verantwoorde absolutisme

• seculiere accenten in het beleid
• toleranter op religieus gebied
• beperkten de privileges vd geestelijken
• snoeiden in aantal religieuze ordes
• naasting van kerkelijke bezittingen
• streven naar rationele, gecentraliseerde organisatie vd staat

 meer aandacht voor welzijn vd onderdanen

 grotere aandacht voor wetenschap, onderwijs

 humanisering v gerechtelijke procedures

 uitbreiding van hun eigen macht

 De Encyclopédie

• hoogtepunt van de Europese Verlichting
• eerste uitgave: tussen 1751 en 1772 in 28 delen
• Denis Diderot (1713-1784) en Jean d’Alembert (1717-1783)
• Grootste editoriale onderneming ooit in die tijd
• Methodologie:
  • Medewerking van 150 vakspecialisten
  • Artikels waren samengebracht in logische ordening volgens inhoud
  • Veel aandacht aan technologie, productieprocessen en recente uitvindingen
  • 11 vd 28 delen volledig ingenomen door illustraties complementair aan de bijdragen

 op café

• groot succes van de koffiehuizen in GB, Fr en It
• lezen van kranten en boeken
• Parijs: Procope ‘stamcafé’ van Diderot en kennissen
• Discussieruimte

 Republiek van de Letteren

• imaginaire gemeenschap via uitwisseling v brieven, manuscripten & boeken
• ontstaan van tijdschriften

 Salons

• 17^e E; hofcultuur van aristocratie had eigen sociale praktijk gecreërd van voordragen en bediscussiëren van literaire werken
• meer en meer habitat van de stedelijke culturele middenklasse (burgerlijk)

 vrijmetselaarsloges

• Great Lodge of London – 1717
• Deïstisch
• Aristocraten en stedelijke burgerij stonden er op gelijke voet

 wetenschappelijke vennootschappen (veralgemeend en dus deel vd publieke ruimte)

• steeds autonomer vanaf 18^e E

 Notie publieke ruimte werd door Kant verbonden aan communicatievormenn die de deelnemers op sociaal gelijke voet plaatste

• 60 % vd Franse bevolking was in 1780 nog analfabeet: geen algemene sociale gelijkheid daar vnl de plattelandbesvolking niet in het proces werd betrokken

• Immanuel Kant:

• afhankelijk van een historisch proces: individueel wilsbesluit
• reduceert ons tot acteurs: wij moeten iets fundamenteel veranderen om haar lijfspreuk de onze te maken

1) men moet een institutionele rol opnemen, als radarwerk in de machine, zodat men de machine kent en dus kàn bekritiseren

2) Verlichting = op geestelijk niveau: rol van geleerde tov een anoniem lezerspubliek

• overeenstemming: maatschappelijke overheden dienen conctract aan te gaan met de rede: gehoorzaamheid gegarandeerd indien de politieke principes overeenstemmen met de rede
• verhouding maatschappelijke gehoorzaamheid - geleerdheid

 groei van andere wetenschappelijke disciplines tijdens de Wetenschappelijke Revolutie

• Van Wezel (1514-1564)
  • Hofarts Karel V, beter bekend als Vesalius
  • Grondlegger van de moderne anatomie
  • De humani corporis fabrica libri septem – 1543

 weerleggen van oa Hippocrates en Galenus

• dissecteerde mensenlichamen
• Gerard Mercator (1512- 1594)
  • cartograaf
  • Mercatorprojectie: bolvormige aarde voorgesteld op een plat oppervlak
• Abraham Ortelius ( 1527- 1598)
  • Ander toonaangevend cartograaf uit de VMT
• Christoffel Plantijn
  • 1555: uitgeverij te Antwerpen met unieke druktechnieken en culturele uitstraling in heel Europa
  • 1575: 80 personeelsleden, 16 drukpersen

 wijsbegeerte

• vanaf 17^e E losgehaakt van de godsdienst
• Francis Bacon (1561-1626)
  • Inductieve methode
  • Menselijke ervaring, waarneming en experimenten leiden naar waarheid
• René Descartes ( 1596-1650)
  • Deductieve methode
  • Steunen op de rede om verbanden te leggen en te ontdekken
  • Methodische twijfel aan elke vaststaande opvatting
  • Cogito ergo sum : enige zekerheid

• Pascal Blaise (1623-1662)
  • Ontwikkeling wis- en natuurkunde
  • Eerste mechanische rekenmachine
  • Bewees bestaan vh luchtledige
  • Toonde afhankelijkheid luchtdruk-hoogte aan
  • Experimentele bewijsvoering
  • Verdediger van het christelijk geloof en het Jansenisme

 beweging die Kerk wou hervormen naar Augustinus

• Lettres écrites à un provincial – 1657: tegen jezuïeten

 Aristoteles (384 -322 BC)

• aarde bevindt zich onbeweeglijk in het middelpunt van een bolvormig heelal
• rondom de aarde een om zijn as wentelende hemelbol met oa de maan (verdeelde universum in 2 delen)

1) ondermaanse: aardse

• chaotisch en vergankelijk
• aarde-water-lucht-vuur

2) bovenmaanse: hemel

• volmaakt en onvergankelijk
• ether: met 7 bolvormige lagen (op buitenste, 8^e bol sterrenfirmament –Primum Mobile)
• daarachter; verblijf vd godheid
• weinig aandacht voor de exacte details van de bewegingen vd hemellichamen

 Ptolemaeus (90-160)

• geocentrisch model met Aristotelische volgorde vd hemellichamen
• wijzigde bewegingen vd hemellichamen tov klassiek model

 Copernicus (1473 – 1543)

• De Revolutionibus orbium Caelestium – 1543
• Aarde draait dagelijks rond as en samen met andere planeten rond de zon
• Niet eerste met idee van heliocentrisme, wel eerste die het onderzocht
• Receptie
  • Aanvechting door antieke geleerden en de Katholieke Kerk
  • Dankzij groeiende nadruk op empirie en verbeterende instrumenten afbrokkeling van het geocentrische wereldbeeld

 Kepler (1571-1630) en Galilei (1564-1642)

• inzichten over de planetenbanen en de aantrekkingskracht tussen de hemellichamen

 Isaac Newton (1642-1727)

• onderzoek van optica, dynamica en de zwaartekracht
• grondlegger van de moderne natuurkunde

5.1 BEGRIP EN PERIODE

 Wetenschappelijke Revolutie = periode tussen de publicatie van Copernicus’ De Revolutionibus orbium caelestium, 1543 en Newton’s Philosophiae Mathematica in 1678

• Aristotelisch wereldbeeld werd in iets meer dan een eeuw vervangen door een benadering vh heelal op basis van natuurwetten
• Opmerkelijke reeks ontdekkingen op gebied van astronomie en dynamica
  • Copernicus, Kepler, Galileï, Huygens en Newton
• ontstaan van een nieuwe benaderingswijze van mens en natuur door de filosofen
  • Bacon en Descartes
  • Wat machtigt de mens om iets voor waar aan te nemen ?

 Renaissance en Humanisme vaak gezien als respectievelijk artistiek en letterkundig, echter wegbereiders van de ontwikkelingen in de wetenschap door hun kritische ingesteldheid

• geleerden beperkten zich aanvankelijk tot lezen en becommentariëren van Grieks-Romeinse ‘wijsheden’, zonder de juistheid ervan ook maar in vraag te stellen
• wetenschappers hebben de kritische methode van taal- en tekstgeleerden overgenomen en zo de wetenschappelijke methode ontwikkeld

 in de loop van de 12^e en 13^e E ontstaan als corporatie (vereniging van mensen die gelijkaardige taken uitoefenen

• doelstellingen:
  • onderlinge hulp
  • collectieve verdediging tegen externe tegenstanders
  • verwerving van monopoliepositie
• eerste universiteiten (Bologna, Oxford, Cambridge) zijn spontaan ontstaan, los van enig religieus of wereldlijk initiatief
• oprichtingspatroon universiteiten vanaf de 13^eE:
  • studium generale opgericht door een wereldlijke overheid
  • pauselijke bevestiging gaf universele erkenning en privileges aan de leden
  • gezien als opleidingscentra voor intellectuele, politieke en administratieve elites vd staat
• faculteiten op de universiteiten van het Ancien Régime
  • artesfaculteit; artes liberales of quadrivium
    • arithmetica
    • geometria
    • astronomia
    • musica
  • hogere faculteiten:
    • theologie (Sorbonne!)
    • rechtsgeleerdheid (Bologna !)
    • geneeskunde ( Montpellier!)
  • problematiek van de nieuwe wetenschappelijke disciplines

 oprichting van gespecialiseerde instellingen

 1^e universiteit vd Nederlanden: Leuven

• gesticht in 1425-1426 door Leuvense stadsmagistraat met Brabantse hertog Jan IV
• naar model van grote buitenlandse universiteiten zoals Parijs en Keulen
• 1^e decennia 16^eE: gemiddeld 2000 studenten
  • huisvesting; colleges
  • 4 pedagogieën waar ook merendeel vh onderricht werd gegeven
  • Latijn als officiële voertaal
  • Voor hogere faculteiten logeerden ze in de colleges of bij burgers
• licenciatus: studenten met voldoende kennis om zelf les te geven
• magister: na voltooiing van de artes opleiding
• doctor: na voltooiing van een vd hogere faculteiten

 2^e Universiteit Nederlanden: Douai

• 1561 voor Franstaligen

 Peregrimatio Academia: studenten trokken van universiteit tot universiteit (ook professoren !)

 gevolgen van de algemene verbetering vh onderwijs sinds de 16^e E

1) reformatorische ideeën konden veel gemakkelijker ingang vinden bij het grote publiek: hogere scholingsgraad en kritischere ingesteldheid

• Europa was verdeeld in ren reformatorisch en contrareformatorisch kamp door de godsdienstoorlogen: opvoeding vd jeugd was cruciaal
• Verschillende geestelijke orden legden zich toe op het onderwijs
  • Jezuïeten (supra)
  • Augustijnen, franciscanen, dominicanen voor jongens
  • Ursulinen voor meisjes
  • Ongeveer het volledige onderwijs stond onder invloed vd Kerk
• protestanten hechtten veel belang aan de Latijnse school of gymnasium
• Calvijn: Academie
  • Schola privata: Latijnse school + basisopleiding
  • Schola publica: hogeschool met vrije kunsten, recht, medicijnen en theologie
• staat kreeg de verantwoordelijkheid voor het onderwijs binnen het protestantisme