Item gefilterd op datum: januari 2014

Buitengewoon invloedrijk beschavingsinstituut

- belangrijkste medium voor overdracht antieke cultuur, met toevoeging christelijke waarden die op vele punten dwars ingingen tegen die van de oudheid

- bepaalde principes: tegen slavernij, willekeurige doding, verdediging spirituele waarden boven materiële, armoede boven rijkdom, zwakke boven machtige, naastenliefde,…

→ ondanks dat de praktijk zich vaak verwijderde v. deze principes wist men steeds de juiste boodschap opnieuw op te vatten en uit te dragen

→ slavernij verdween, machthebbers konden geen willekeurig geweld toepassen

Scheiding Kerk – Staat

- institutionele scheiding Kerk-staat groeide langzaam

- kreeg vorm in de tweezwaardenleer

- luidde een novum in de wereldgeschiedenis in à doorbraken die elders in de wereld geen kans hadden gehad:

* autonome vormen v. rationaliteit op gebieden v. religie, bestuur, economisch handelen & wetenschappelijk denken

* ó ook soms in bepaalde periode bij de Islam maar hier ontbrak hiërarchische stand v. geestelijken

* bij Azteken & Chinezen bleven deze sferen in een theocratie verenigd zodat innovaties op 1 vlak steeds werden afgeremd door overwegingen v. andere aard

Culturele diversiteit:

- veelheid aan volkeren, talen & gebruiken vormt de basis v.e. zelfbewustzijn dat soms tot agressief nationalisme kon worden aangewakkerd

- consolidatie v. taalgebieden i.d. vroege ME als producten v. migratie & acculturatie

Contrast

- continenten waar ook veel culturen bestaan maar er toch overkoepelend kader bestaat in een gezamenlijke taal en waardenpatroon (China, Islam)

- ó Europa heeft zo geen verbindend cultuurpatroon à Kerk bood wel iets dergelijks, en Latijn was de universele taal tot 13^de eeuw, toch werd ze geen universele macht

- staatkundige verbrokkeling stond culturele homogenisatie in de weg, en ging geleidelijk aan nationale identiteit versterken

=> ‘nieuwe tijden’ vaak geassocieerd met tijdperk v.d. ‘moderne staat’

→ hiervan zijn echter ook al vroegere voorbeelden (Eng. 10-13^de e) maar ook late achterblijvers (Castilië, Polen 17-18^de e) à enkel graduele verschillen, geen principiële + in iedere periode aanzienlijk onderscheid naar regio

→ sinds 12^de eeuw schaalvergroting bij toonaangevende monarchieën v.h. W in een niet steeds rechtlijnige maar op lange termijn wel continue ontwikkeling

→ territoria v. Fr., Eng., Spaanse koninkrijken, Ned. vorstendommen & It. regionale steden breidden zich gestaag uit en hun middelen groeiden meer dan evenredig

→ superieure vernietigingskracht zorgt voor overmacht over kleine vorsten, heren of steden

→ autonomie v. lokale instanties & hun politieke medezeggenschap (via parlement, statenvergaderingen) kregen het hard te verduren à ook dit proces was al in ME ingezet en kende nu eens hier, dan weer daar een versnelling of terugslag

→ middeleeuws particularistisch staatsmodel, gebaseerd op autonome rechten v. lokale gemeenschappen & gewesten, bleef tot eind 18^de eeuw voortbestaan in Europa’s meest progressieve regio’s: Verenigde Prov., N-It., Zwitserland à was dus toch niet zo achterlijk

→ monarchale staten werden groter en sterker dankzij aanhoudende onderlinge worsteling (vooral tussen Habsburgs imperium, Eng. & Fr. + door Osmaanse expansie)

Ketters?

Reformatie is geen fundamenteel nieuw verschijnsel à roep naar hervorming sinds 10^de e

- Luther was in veel opzichten conservatiever dan sommige 13^de eeuwse ketters (katharen)

- sommigen kregen hun plaats binnen de Kerk (Franciscus v. Assisi), anderen (vooral zij die de sociaal-politieke orde aan de kaak stelden) bleven verketterd en verbrand worden (katharen, lollarden, hussieten, luthersen in 16^de eeuw, dopers)

Inhoud

inhoud v.d. reformistische kritiek was gelijk aan die v. hun voorgangers :

- tegen weeldezucht

- tegen wereldse gedrag clerus

- tegen formeel karakter kerkelijke ritueel

- voor persoonlijke lectuur in volkstaal

- voor rol individueel geweten

-

Verschil met voorgangers

• verschil lag in combinatie v. een moreel gezagsloze Kerk, onbekwaam om kritiek positief te incorporeren, en de grote verspreiding v.h. hervormingsdenken dankzij de drukpers
• effecten v. d. reformatie waren dan ook veel duurzamer, ook al hadden de vroegere bewegingen een voedingsbodem geschapen

1920: stelling dat rationele winststreven v.h. handelskapitalisme enkel tot zijn volle ontplooiing kon komen in landen waar een protestantse soberheidethiek heerste

→ hij ontkent op die manier dus dat er een middeleeuwse handelskapitalisme was

→ MAAR:

• men is het er over eens dat in It., Vl., Z-Fr. & Catalaanse steden vanaf de 12^de eeuw een kapitalistische mentaliteit was à streven naar zo hoog mogelijke winst + herinvestering
• andere (religieuze of ethische) overwegingen werden ondergeschikt aan hun winstbejag
• vanaf 13^de e vormen v. verticale bedrijfsconcentratie + vennootschappen op aandelen
• grote kapitalistische firma’s v.d. 16^de eeuw (Fuggers, Welsers) zijn wel groter dan hun middeleeuwse voorgangers, maar niet wezenlijk anders

2 betekenissen

door Europese ontdekkingsreizen wel een verandering v.h. wereldbeeld à in 2 betekenissen:

• geografische inzichten (via kaarten) groeiden op grond v. toenemende ervaringskennis v. zeevaarders à atlassen v. Ortelius & Mercator à veranderden beeld van de globe
• het beeld v.e. fundamentele renaissance werd krachtig uitgedragen door de contrareformatische scholen (jezuïeten) & protestantse gymnasia

Opmerkingen

- beide stelsels zondigden aan zelfoverschatting: wetenschappelijke filologie is toch pas in 19^de eeuw werkelijk op niveau gekomen dat beantwoordt aan de huidige standaarden

- zonder kopieerarbeid v.d. Middeleeuwse monniken, vertaalwerk Iberische geleerden en nieuwsgierigheid franciscanen & dominicanen zouden vele antieke geschriften nooit voor ons bewaard gebleven zijn

- aan de universiteiten handhaafde men echter nog steeds middeleeuwse methoden en concepten à nog steeds autocritas van antieke geleerden

- grondlegger moderne anatomie, Andreas Vesalius: 1543: publicatie studie v.d. menselijke anatomie waarin de fouten van Galenos werden aangetoond à tegenwerking à moest ontslag nemen aan universiteiten v. Leuven, Padua, Pisa

- vanaf 12^de eeuw kwam kolonisatie overzee op gang rond Midd. Zee, Oostzee, Ierse Zee

- mid. 13^de eeuw: speurtocht naar verbindingen met Verre Oosten (over land & zee)

- ontdekkingreizen langs Afr. Kusten later over de oceanen liggen in het verlengde v. deze sinds eeuwen gegroeide expansionistische dynamiek à Columbus, Vasco da Gama

- ontdekkingstochten hadden nog enkele decennia effecten op de Europese economie

- economische groei v. 16/17^de eeuw = geen doorbraak naar nieuw systeem maar het hoogste stadium v.d. pre-industriële samenlevingen.

LET OP!

men kan niet zomaar zeggen dat Europa toen een hoger ontwikkelingspeil had bereikt dan China, Japan e.d.

=> W – Europa bleef tot de industrialisatie niet meer dan 1 v.d. hoogst ontwikkelde agrarische samenlevingen in de wereld (hooguit meer initiatieven naar andere continenten = voorsprong of tekort?)

vanuit perspectief v.d. ME kunnen innovaties v.d. 15/16^de eeuw beter omschreven worden als graduele versnellingen dan als radicale breuken (o.a. de boekdrukkunst[1])

XIII: schriftcultuur

- vanaf 13^de eeuw toename gebruik v.h. schrift

- gebruik v. volkstaal zodat meer mensen deel hadden a.d. schriftcultuur

- perkament enkel nog voor luxeboeken

- aanhoudende groei mogelijk door goedkoper papier (boekjesverspreiding Moderne Devotie)

Mediarevolutie??

boekdrukkunst heeft de verspreiding v. politieke, religieuze & wetenschappelijke opvattingen aanzienlijk bevorderd, maar toch was het niet de techniek zelf die deze mediarevolutie teweegbracht

→ eerder de sterk toegenomen vraag naar devote lectuur om stil te lezen (door behoefte aan meer geïndividualiseerde geloofsbeleving)

→ volgens Uwe Neddermeyer is productie handgeschreven boeken 2 keer x10 gegaan tijdens de late Middeleeuwen

→ nood aan efficiëntere productiemethoden!

begrip ‘lange 16^de eeuw’ (1450-1650) à = tijd v. groei, expansie & innovatie => deze visie wordt ondersteund voor demografische & economische indicatoren:

- pest had nu minder desastreuze effecten dan voorheen + Europese bevolking groeit weer

- men had geleerd om te gaan met besmettelijke ziekten en kon ze beter indammen

- bevolkingsgroei mede mogelijk door verdere invoering intensieve landbouwmethoden (ook in niet – voorsprongsgebieden) + makkelijkere regelmatige grootschalige graan - aanvoer door grote scheepcapaciteit

- veralgemening v. begrip ‘lange 16^de eeuw’ gaat wel voorbij aan regionale verschillen die tot i.d. 20^ste eeuw zeer aanzienlijk zijn gebleven

- Balkan & Hongarije lijden onder Osmaanse veroveringsoorlogen

- vanaf 1494 crisis in N/Mid.-It. door aanhoudende oorlogvoering op hun grondgebied = een oorzaak v.d. verschuiving v.h. economisch leiderschap naar Noordzee (16^de e)

- voor dit begrip is dus hoofdzakelijk het economische gezichtspunt bepalend

moeilijke grens tussen ‘Middeleeuwen’ en ‘nieuwe tijden’

- geen ‘historische’ omslag om elk van de symbolische data (1453, 1492, 1498, 1517, 1500)

- elk moment betreft slechts een bepaald aspect v.d. werkelijkheid + de basisstructuren v.d. laatmiddeleeuwse maatschappij bleven nog tot de Franse Revolutie intact (= hoofdzakelijk agrarische standenmaatschappij op monarchale & particularistische grondslag)

- hier eerder voorkeur voor het perspectief v.d. historicus die ofwel het nieuwe al vroeg meent te kunnen bespeuren, ofwel het oude nog lang blijft waarnemen

- werkelijkheid: beide tendensen bestonden naast elkaar in creatieve spanningsverhouding