Item gefilterd op datum: januari 2014

 brede waaier aan handelsactiviteiten

• stedelijke behoeften: boeren uit het omringende platteland
• grotere centra kregen hun goederen via tussenpersonen
• stad diende als markt voor goederen die de plattelandsbevolking nodig had
• marskramers

 grootste gedeelte handelsvolume bestond uit verkeer van basisgoederen zoals graan, hout en baksteen

• hoge transportkosten zorgden voor grote prijsverschillen tussen lokale producten en geïmporteerde
• meer intensieve internationale handelscontacten
• men probeerde zoveel mogelijk zware en volumineuze goederen via zee of waterwegen te vervoeren

 interregionale handel bleef niet beperkt tot luxegoederen:

• vanaf 15^e E importeerden de Nederlanden rogge vanuit de Baltische streken
• 17^e E: graan werd belangrijkste handelsgoed voor Holland
• in de loop van de Vroegmoderne Tijd sloten Engeland, Frankrijk, Spanje en Italië zich aan bij dit netwerk van de graanmarkt
• verder ook: ossenhandel, lakens, …
• Italië exporteerde op grote schaal nijverheidsgoederen naar alle delen van Europa
• Wijn en zout werden vanuit Frankrijk, Rijnland en MZgebied geëxporteerd
• Metalen werden dichtbij hun ontginningsgebied bewerkt maar er ontwikkelde zich ook een langeafstandshandel omwille van de grote vraag
  • Duitse handelshuizen Fugger en Welser hebben hun kapitaal aan de koper- en zilverbewerking te danken
  • Vanaf de 17^e werd Zweden de hoofdproducent van koper en ijzer, in de 18^e E werd dat Engeland

 internationale handel:

• Venetië en Genua hadden handelscontacten met het Ottomaanse rijk en voorzagen Europa van Aziatische producten als specerijen, zijde en andere luxeproducten
• Portugese ontdekking vd zeeroute naar de Indische Oceaan verbrak dat monopolie, en later voegden ook de Nederlanden en Engeland zich bij dit circuit
• Ontdekking vd Nieuwe Wereld
  • 16^e E: zilver
  • 17^e E: suiker, katoen, tabak
  • havensteden langs Atlantische kust begonnen ook belangrijke rol te spelen

 Europees handelsnetwerk functioneerde als basis van de ontwikkeling vd kapitalistische wereldeconomie

• beschreven door Braudel: Civilisation matérielle, économie et capitaliste
• inspireerde Wallerstein: a Modern World: wederzijdse afhankelijkheid kern-periferie in de wereldeconomie
• één commercieel en financieel centrum in een wereldeconomie:

 16^e E: Antwerpen

• stapel- en distributiecentrum van Engels laken, Centraal-Europese metalen en Portugese specerijen
• later ook Italiaanse zijde, Spaanse wol en wijn
• ook belangrijk centrum van nijverheidsgoederen zoals textiel en luxegoederen zoals tapijten en juwelen
• 1531: oprichting beurs
• Opstand tegen Spanje was het einde voor de Antwerpse hegemonie (1568)

 17^e E: Amsterdam

• was al in de 16^e E de belangrijkste havenstad van Holland
• veel handelaars vluchtten eind 16^e E naar Amsterdam met hun kapitaal, technologische kennis en handelscontacten
• bloeiperiode tijdens de bloeiperiode vd Republiek
• 1609: wisselbank – 1613: beurs
• zetel van zowel de VOIC als de WIC

 18^e E: Londen

• mercantilistische handelspolitiek van Engeland
• unieke positie als enige Engelse grootstad
• > 500 000 inwoners

• mercantilistische politiek vd centrale overheden
  • opleggen van hoge invoerrechten & andere protectionistische maatregelen
  • oprichten van staatsbedrijven
  • steunen van rpivé-ondernemingen met renteloze leningen en subsidies
• verschil: in Noordwest-Europa vooral gericht op industrie, in Centraal-Europa op de landbouw en in Engeland op de handel
• nieuwe nijverheden werden ontwikkeld en gestimuleerd om afhankelijkheid van import te minimaliseren

 tabaks, suiker en katoennijverheden

 Gent: katoenindustrie groeide dankzij fusijnweverijen en katoendrukkerijen

 Derby: zijdemolen van 5 verdiepingen

 protectionistische maatregelen verzwakten echter de concurrentiegeest en belemmerden economische vooruitgang in vele staten

 Vlaamse tapijtindustrie werd zwaar getroffen door de portectionisctische maatregelen van andere landen

 ambacht = geprivilegieerde organisatie van stedelijke handwerklieden of handelaars die zich toeleggen op het produceren en verhandelen van een bepaald type ve product of actief waren in een bepaalde sector

 bezaten lokale privileges:

• Leden vh ambacht hadden monopolie op productie en verkoop van een bepaald product tot vb een mijl rond de stad (Gent)
• Onderhoud van ouderen, werklozen en werkonbekwame leden
• Forum voor culturele activiteiten
• Vaak politieke macht en hoog sociaal aanzien
• Weerden concurrentie binnen en buiten de stadsmuren, echter niet zo streng als vaak wordt gedacht

 reglementeerden werk binnen het ambacht, bepaalden kwaliteitsnormen en boden bescherming tegen concurrentie

 grondstoffen en werktuigen vaak aangekocht via Kaufsysteem (kooplui konden het proces dus heel gemakkelijk controleren)

 meerderheid van de vroegmoderne corporaties waren ambachten

 Gent: 16^e E: 58 officiële ambachtsgilden en 16 officiële beroepsgilden

 beroepsgilden: hoofdzakelijk religieuze functie + geen politieke vertegenwoordiging in de stad

 ambachten waren hiërarchisch georganiseerd

• meester: leider vh werkatelier + eigenaar vd grondstoffen en werktuigen
• gezellen en leerjongens (minder gunstig statuut)
• toegang tot meesterschap gereglementeerd + meesterproef na x antaal jaar (vaak gemakkelijker voor de zoon vd meester)
• ontaardden in loop van VMT in gesloten oligarchieën

 afgeschaft in NLen onder Frans bewind: wet Le Chapelier

• kapitaalkrachtige ondernemers wilden grotere werkplaatsen

 bestonden wel: bvb. Atelier van Plantijn: 5000 arbeiders !

• hinderpaal voor economische vooruitgang

nog tot in 19^e E verder bestaan in Duitsland

 merendeel vd vroegmoderne nijverheid vond plaats in de steden

• grootste tak: textielnijverheid
• handelsarbeiders in voedingssector, bouwsector; metaal- en houtbewerking, ..
• meeste centra hadden ambachtelijke nijverheid voor lokale markt en gestandaardiseerde fabrikaten voor export
  • textielsteden als Brugge, Gent en Leiden
  • metaalverwerkende centra als Nuremberg en Luik, Solingen en Sheffield
  • Venetië en Antwerpen: grotere handelscentra

 glasbewerking

 drukkunst

 ruimtelijke verschuivingen in industrieel landschap van VMT

• economische macht steden werd aangetast door laatmiddeleeuwse crisis
  • enkel Nederlanden & Italië konden steden stand houden

 werden belangrijke exportcentra voor de buitenlandse afzetmarkt

• tijdens 16^eE: terug stijging productie en tewerkstelling in andere delen Europa
  • grote bevolkingsgroei
  • stijgende vraag vanuit kolonies
  • toenemende handelsactiviteiten
• einde 16^eE: opnieuw crisis
  • einde aan expansiefase
  • stijgende voedselprijzen
  • beperkingen vd agrarische productiviteit
  • achteruitgang vraag naar industriële goederen
  • 17^e E: nijverheid gaat nog meer achteruit

 organisatie vd nijverheid ij Europa

• corporatief
• niet-corporatief
• arbeidsstructuren in VMT gekenmerkt door grote diversiteit
• Catharina Lis & Hugo Soly: ambachtslui en hun gezinnen kwart tot een derde vd totale bevolking

 Gent: 18^e E: 50 %

• ambachtswezen als typisch kenmerk vd stedelijke nijverheid in de
• VMT

 nijverheid op het platteland kon zich voor 16^e E niet ontwikkelen omwille van de sterke economische en politieke positie vd steden

 politiek centralisatieproces beperkte de stedelijke macht vanaf de 16^e en 17^e E

 platteland kreeg volop de kans om naast de landbouw ook andere economische activiteiten te ontplooien

 ondernemers hadden voordeel bij het verplaatsen vd productie naar het platteland

• inschakeling van goedkopere arbeidskrachten
  • dalende concurrentiële prijzen
  • grotere winstmogelijkheden
• afwezigheid van georganiseerde vormen van arbeid
  • flexibiliteit met vraag en aanbod
  • meer bewegingsruimte en mogelijkheden bij onderhandelingen
• platteland : vooral productie van goedkopere producten waarvoor weinig technische vaardigheid vereist was
• stad: duurdere en gecompliceerdere goederen

+ verkoop, distributie en afwerking van plattelandsgoederen

 Twee organisatievormen in rurale industrie

• Verlag-systeem
  • putting-out systeem
  • organisatie productie gedirigeerd door stedelijke ondernemers
  • kapitaal, werktuigen en grondstoffen in ruil voor het gewenste product te produceren
  • vnl. In nabijheid van stedelijke centra : grotere controle en lagere transportkosten
• Kaufsysteem
  • rurale huishoudens namen zelf productie in handen
  • grondstoffen werden gekocht voor eigen rekening, verwerkt en eindproduct doorverkocht
  • goedkopere grondstoffen en lokale productie: vb. Linnen

 17^e en 18^e E: hoogtepunt vd rurale industrieën in Europa

• steeds meer plattelandshuishoudens legden zich toe op de productie van industriële goederen
  • Vlaanderen: aantal huishoudens met weefgetouw en spinnewiel van 40-50 % naar 70-80% eind 18^e E
  • Totale productie van lijnwaad verdubbelde tusen 1610 en 1760

 Proto-industrie

• wordt op niveau vd huishoudens gecombineerd met landbouwactiviteiten
• voordelen voor plattelandsbevolking
  • mogelijkheid tot aanvullend inkomen in wintermaanden
  • stijgende belastingen kon men blijven betalen dankzij de extra inkomsten
  • ook vrouwen en kinderen in het arbeidsproces
  • economische activiteiten die weinig of niet afhankelijk waren van natuurlijke omstandigheden

 regio’s met slechte bodemkwaliteit of bereikbaarheid werden minder benadeeld

• effecten vd proto-industrie
  • kortstondige stijging v welvaart
  • bedrijfsversnippering
  • stimuleren vd bevolkingsgroei
  • kinderarbeid en creatie v permanente arbeidsvraag stimuleerden de overgang naar een industriële arbeidsklasse
  • leidt niet noodzakelijk tot industrialisering !!

 bleven soms naast elkaar bestaan

 metaal- en steenkoolnijverheid

• sterk toegenomen vraag naar metaal en goedkope brandstof
• 16^eE: belangrijke technische vernieuwingen
  • intensievere, diepere en langere mijnontginning
  • eerste industriële revolutie ?
• hoge kapitaalintensiteit
• productie in haden v overhedne, adel en ondernemers zoals de Fuggers
• geografisch eerder beperkt

 1550: agrarische sector nog de grootste bron van tewerkstelling en activiteit op het platteland

• 90% vd huishoudens waren afhankelijk vd landbouw
• arbeidsorganisatie verschilde van de steden:
  • huisnijverheid ipv corporaties
• expansie vd nijverheid in Noordwest-Europa vooral dankzij
  • actieve overheidspolitiek vanaf 17^e E
  • stijging vraag naar consumptiegoederen vanaf 18^e E

 grote onderlinge verschillen tussen de Europese regio’s

 producenten bezaten zelf het grootste deel vh land:

• gronden oorspronkelijk van adel, Kerk, hogere ambtenaren en stedelijke handelaars
• gebruikers konden in ruil voor een jaarlijkse vergoeding (= cijns) vrijwel volledig onafhankelijk over de grond beschikken

 verdelen over erfgenamen, hypothekeren, verkopen, verpachten..

• ook veel gronden in pacht uitgebaat
• pachters zowel sociaaleconomisch als politiek belangrijke rol
  • politieke vertegenwoordigers
• in regio’s met hoge urbanisatie waren ook stedelingen eigenaar vd gronden
• echter: pachtprijzen stegen sneller dan de landbouwopbrengsten  veel winst ging dan ook naar de stedelingen
• Zuidelijk Europa: mezzadria of métayage

 overeenkomst eigenaar-pachter waarbij ook een deel vd bewerkingsmiddelen ter beschikking worden gesteld in ruil voor een deel vd productie

 dit systeem remde echter de economische groei vh platteland

 meeste West-Europese landen werkten begin VMT nog met het drieslagstelsel

• maar 2 keer geoogst op 3 jaar
• resultaten waren beperkt en niet voldoende om de groeiende bevolking te voeden

 grote afhankelijkheid van menselijke en dierlijke energie

 laat 16^e –vroeg 17^e E: nieuwe landbouwtechnieken in Nederlanden en Engeland

• navruchten zoals klaver en rapen in teeltplan

 groei mest- en zuivelproductie

• nieuw rotatiesysteem: ook uitputtende gewassen zoals vlas voor linnen (rest in HB)

 zwakke fysieke toestand van vroegmoderne bevolking oa merkbaar aan grote aantal handicaps en kleine lichaamsgestalte

 levensverwachting bij geboorte: 25 tot 35 jaar ( 20 % zuigelingen sterft voor 1^e levensjaar)

• slechts ½ van iedere generatie bereikte volwassen leeftijd
• besmettelijke ziekten door primitieve watervoorziening, gebrekkige afvoer fecaliën en geringe lichaamshygiëne + chronische ondervoeding en minderwaardig voedsel vb. Tyfus en dysenterie
• grootschalige vitaminetekorten
• groot infectiegevaar omwille van hoge bevolkingsdichtheid en gebrekkige hygiëne in steden
• sterftecijfer verschilde van jaar tot jaar, maar was het ergst in geval van epidemieën, hongersnoden en oorlogen en zeker als deze samenvielen

 tijdens 2^e helft 18^E E komen sterftepieken steeds minder voor

• schaarste en hongersnoden reeds zeldzamer vanaf 1750
• einde vd vele moorddadige epidemieën
• minder oorlogsgeweld
• geleidelijke afname vd gewone sterfte
• Thomas Mc Keown: stijging vd welvaart en dus de kwaliteit vh voedsel

 koopkracht daalde met het sterftecijfer: geen verband met voeding

• centrale overheid ging gezondsheidsaangelegenheden regelen + werkte vanaf 19^e E aan het hygiënisch bewustzijn op structurele wijze en met meer financiële middelen

 consumptiepatroon in pre-industriële samenleving gericht op verwerven van voldoende voedsel om te overleven

• arbeidersbudget werd voor 70% gespendeerd aan voeding
• weinig aandacht voor decoratie of individualisering in arbeidersmilieus

 trading down: overschakelen op goedkopere (doch minderwaardige) middelen vb. Van tarwebrood op roggebrood

 doorsneedieet werd bepaald door geografische, klimatologische en financiële omstandigheden + agrarische specialisatie en commerciële netwerken

 leningen en consumptiekrediet:

• vb joden en Lombarden
• kredietverstrekking door particulieren werd van overheidswege verhinderd om woeker (christelijke zonde) tegen te gaan
• oprichting van pandjeshuizen
• Bergen van Barmhartigheid van Wenceslas Cobergher, financier en hofarchitect van aartshertogen Albrecht en Isabella
• Mogelijkheid van geld te lenen was buffer tegen armoede

 verschuiving vh consumptiepatroon vanaf midden 17^E E

• Consumptierevolutie: materiële cultuur onderging fundamentele verandering
• Nieuwe producten en goederen in huishoudens
• Luxegoederen:
  • koffie, thee, chocolade
  • spiegels, schilderijen, meubels
  • lichter linnen en katoen ipv wollen stoffen
• wijzigingen deden zich eerst voor in de steden
• inrichting van een woning volledig anders in 1800 tussen 1500
• evolutie naar goedkopere, brozere producten van mindere kwaliteit
• populuxe goederen vnl. In rijke bovenlaag en middengroepen
• paradox : daling koopkracht ?
  • herschikking vd arbeid in huishoudens
  • ook vrouwen- en kinderarbeid
  • veel huishoudtaken werden uitbesteed
• vraag naar nieuwe goederen had grote gevolgen op vlak van distributie- en verkoopspraktijken
  • aantal winkels en markten stijgt + leurhandel wint aan belang
  • eerste vormen van reclame
  • winkelen wordt een sociaal evenement

 koopkracht gevolgd ahv prijs- en loonreeksen

 vnl. Broodgranen

• prijzen index van Henry Phelps-Brown en Sheila Hopkins : PHB-index vanaf 13^e E in Engeland

• scherpe prijsstijgingen kenmerkend voor de 16^e en 18^e E

 16^e E als die van de eerste grote prijsinflatie in de Europese geschiedenis

• ongecontroleerde geldschepping
• te sterke bevolkingsaangroei
• aanvoer van grote voorraden edelmetaal uit kolonies (geld toen nog intrinsieke waarde)

 voor meerderheid bevolking gevolgen prijsinflatie zeer ernstig

• groot aanbod aan werkkrachten, lage arbeidsvergoedingen
• koopkracht daalde tot op dieptepunt
• massaal verkopen van onroerend goed

 vb familie della Faille: kocht grond en huizen op, verworf veel prestige en uiteindelijk zelfs een adellijke titel

 loonevolutie in VMT:

• weinig schommelingen
• aanpassingen pas na interval van maanden of jaren: koopkracht werd dan ook vaak uitgehold bij misoogsten
• grote looninertie op pre-industriële arbeidsmarkt
• zelfstandigen waren afhankelijk van wat ze voor hun goederen kregen

 reële lonen vs. Nominale lonen

• reële lonen worden omgezet in hoeveelheden broodgranen die de tijdgenoot daarmee kon kopen
• gemiddeld dagloon was goed voor 10 l tarwe

 reconstructie van de vroegmoderne loonontwikkeling moeilijk omwille van tijdelijke en seizoensgebonden karakter van de pre-industriële arbeidsmarkt

• sectoren als textielnijverheid betaalden soms uit in stuklonen
• er werden bij een gunstige conjunctuur vaak bonussen uitgedeeld

 fiscale druk in de VMT

• oorlogsverzuchtingen vd vorst dienden (cash!) te worden gefinancierd
• heerlijke verplichtingen en kerkelijke tienden