Item gefilterd op datum: mei 2014

De leraar wordt vandaag geconfronteerd met diverse theoretische modellen voor literatuuronderwijs. Leesmodellen haken hierop in. Luke en Freebody beschreven vier mogelijke rollen van een lezer in de postmoderne cultuur: de code breaker (coding vaardigheid), meaning maker (semantische(betekenis van woorden) vaardigheid), text user (pragmatische vaardigheid) en de text critic (kritische vaardigheid). Afhankelijk van de context werken bepaalde rollen beter of combinaties hiervan. Paradigma’s zijn pogingen om verschillende perspectieven in kaart te brengen: Binnen het onderwijs zijn er drie te onderscheiden paradigma's afhankelijk van waarop de manier van werken is gericht:

Cultureel erfgoed hebben de centrale gedachte dat teksten betekenissen bevatten die er door de auteur zijn ingelegd en door de competente lezers kunnen worden achterhaald. Kennis van de literatuurgeschiedenis is dan belangrijk en de kennisoverdracht primeert als onderwijspraktijk.

Bij persoonlijke respons staat de lezer centraal. Hij interpreteert en evalueert vanuit zijn eigen ervaringen de teksten. Dit is een lezer-leerling gerichte methode met aandacht voor motivatie, creativiteit en communicatie. Cultuurkritiek zegt dat teksten vaak tegenstrijdige betekenissen bevatten. Mensen construeren deze zelf en teksten zijn dus subjectieve constructies.

Een keuze tussen de verschillende benaderingen is niet zinvol want als je kiest voor cultureel erfgoed haken leerlingen af en als je kiest voor persoonlijke respons zie je dat de kennis en competentie afneemt. Imelman had genuanceerd inzicht over de ‘tegenstelling’ leerstof en leerling. Onderwijs heeft te maken met drie polen van communicatie. “Er is een subject dat een ander subject inleidt in betekenissen en die beiden moeten verantwoorden”. Opvoeden kent een triadische structuur en is aanwezig als opvoeder, kind en kennis. Men relativeert de leerstof-leerling tegenstelling door het kennisverantwoordend inleiden van de leraar en de kennisverantwoording van het vragende kind.

Leraren blijven wel met theoretische en praktische problemen zitten. Ze vragen zich af hoe ze de confrontatie op gang kunnen brengen en welke argumenten nog tellen. Ook vragen ze wie recht heeft van spreken en of de Stuvia.com - De Marktplaats voor het Kopen en Verkopen van je Studiemateriaal evaluaties van specialisten (leraren) wel meer waard zijn dan het oordeel van lezers. Hoe geef je kennis door over literatuur en welke bijdrage levert het cultuurbeleid en de leesbevordering?

Vroeger was het moedertaalonderwijs voornamelijk gebaseerd op de klassieke talen. De volkstaal werd dus maar moeilijk geapprecieerd. Men vormde ‘beschaafde mensen’ en wakkerde de vaderlandsliefde aan. Maar in de jaren 60 en 70 ontstaat het debat tussen traditie en vernieuwing in het moedertaalonderwijs met de

vernieuwingsbeweging. Kritiek lag op de inhoud van het literatuuronderwijs (onzinnige feitenkennis) maar ook de methode (steriel doceren). Leerlingen kregen volgens deze beweging een ‘gezeefde’ literatuurgeschiedenis te slikken en moesten auteurs kennen omdat ze literair-historisch belangrijk waren, niet omdat ze van belang waren voor de kinderen zelf. De democratisering van het onderwijs speelde een rol bij opmars van kritiek: een aantal vanzelfsprekendheden van een elite werden in vraag gesteld.

Gevolgen van de vernieuwing waren ingrijpend voor het literatuuronderwijs zowel qua inhoud als methode. De nieuwe maatstaf wordt het kind en men ontdekt de leerling in de klas. De vanzelfsprekendheid van onderwijs in de literatuur wordt bekritiseerd en men wil meer muziek, PO, enzovoort. Centraal hierbij staat de training van taalvaardigheid en dit vraagt tijd en een andere omgang met teksten (leesvaardigheid maar ook fictie). Fictie lees je voor je plezier en leesplezier wordt de nieuwe slogan. Dit sluit aan bij emancipatie, motivatie, creativiteit en leerlinggerichtheid.

Consequentie is dan wel dat leerlingen vastzitten in subjectieve reacties en geen literatuur meer willen lezen. Hoe kan je dan voldoen aan de plichten van het onderwijs en de cultuuroverdracht? Hierdoor heeft het tradtioneel perspectief nog altijd een sterke invloed en de Back-to-Basics overtuigt zowel rechts/conservatieven als links/progressieven.

Doordat boeken gelezen worden in een standaardtaal is er nood aan vorming van een natie. Boeken en naties ondersteunen elkaar. Boekdrukkunst zorgde voor nationale begrippen zoals de standaardtaal en de literaire canon. Vroeg enkelvoudige geletterdheid, nu meervoudig.

Maar hoe gaan we nu om met die nationale constructies in het literatuuronderwijs? Conservatieve cultuurfilosofen zeggen dat het essentiële constructies zijn voor de samenleving, terwijl de progressieven ze zien als onnodig en gevaarlijk. Nu worden we geconfronteerd met het inzicht dat Europa slechts een cultuur onder de culturen is en dat naties slechts constructies zijn. Vroeger werd men vooral in de goede dingen van cultuur onderwezen en de slechte van anderen. Robert Musil zei bijvoorbeeld dat Duitse kinderen leerden neerkijken op de Oostenrijkse en Franse kinderen als decadente losbollen.

De enkelvoudige geletterdheid en identiteit wordt gaandeweg vervangen door meervoudig geletterdheden en identiteiten. Doordat mensen hun perspectieven verruimen worden nationale identiteiten steeds meer ervaren als ‘imaginaire gemeenschappen’ (Iedereen zegt erover wat hij wil).

Hoe onderwijs je dan over naties als imaginaire constructies? Begrippen als globalisering, mediatisering en multiculturele evoluties komen dan ter sprake. Nog belangrijker is The virtual community: digitalisering, netwerken die ontstaan buiten de grenzen van een natie.

TOCH: is nationale of culturele identiteit nog niet verdwenen van politieke en culturele agenda. Hoewel de vanzelfsprekendheid van de traditionele cultuuroverdracht in vraag gesteld wordt, blijft ze voorwerp van zorg. Dit blijkt ook uit het debat binnen het moedertaalonderwijs tussen traditie en vernieuwing ….

Vandaag in de klas leer je lezen via de standaardtaal, je leert nationale geschiedenis en maakt zo kennis met de nationale literatuur, de grote schrijvers van de eigen cultuur. Boeken liggen dus nog altijd aan de basis (crisis?) om culturele geletterdheid te creëren. Aan de basis van het klassieke onderwijs lag de humanistische visie, waarin de literaire cultuur (het schoolboek, de literaire bloemlezing) centraal stond. Studies van het traditionele onderwijs (1945 – 1980) schetsten de dominante schoolboeken door te zeggen dat ze chronologisch van opzet zijn, de literaire canon primeert en dat ze vooral onder de vorm van teksten over nationalistische en religieuze waarden gaan.

Complementair met het literatuuronderwijs werd een grammatica onderwezen naar model van de klassieke talen. Qua taalvaardigheden lag de nadruk op receptieve vaardigheden en leesvaardigheid. In alle systemen van moedertaalonderwijs werd een basisvorm van literair schrijven aangeleerd: verhandeling. Functionele geletterdheid ging over lezen en schrijven. Culturele geletterdheid ging over kennis van de literaire canon. Deze twee stonden centraal. Vandaag ligt de focus minder op de natie en mede daardoor is er meer ruimte voor meervoudige culturele geletterdheid.

De boekdrukkunst zorgde voor centrale begrippen zoals standaardtaal en de literaire canon. Boeken richten zich tot een algemeen publiek en dat stelt eisen aan een gemeenschappelijke taal (standaardtaal). Er is baat bij de vorming van een natie. Vroeger gebeurde dit vanuit een enkelvoudige culturele geletterdheid, maar vandaag de dag meervoudig.

Boekdrukkunst haalde woord, beeld en klank uit elkaar. Schoolboeken creëren vakken. Kennis wordt dus niet alleen overgedragen maar ook getransformeerd. Boeken bepalen hoe we denken en welke instituties we daar rond bouwen.

Toch is aandacht voor de eigen culturele identiteit geen uitsluitend conservatief gegeven. Vanuit progressieve perspectieven steeds meer pleidooi voor belang van historische reflectie op de eigen cultuur. Bedreiging van de literaire cultuur wordt ook geformuleerd als opkomst van het transhumanisme. Transhumanisten onderschrijven in het algemeen de standpunten van het traditionele humanisme maar gaan verder de grenzen verkennen en zelfs proberen overstijgen. Het boek van de humanistische canon, wordt vervangen door het computerscherm en de cybercultuur. De mens wordt vervangen door de cyborg. De mens moet zichzelf verbeteren zoals ook computers en software dat doen. Voor sommigen is dit bevrijdend, voor anderen is deze omwenteling een crisis in onze beschaving.

Er ontstaat bijgevolg een debat tussen doemdenkers of cultuurcritici (vroeger was het beter en het heden is verwerpelijk) en profeten van de nieuwe cultuur of hype (de toekomst geeft ons gelijk en het heden is voor ons). De centrale vraag is of de humanistische leescultuur een essentiële waarde bevat die moet verdedigd worden.

Wat betreft literatuur, verwijst de Back-to-Basics beweging naar een ideale tijd in het verleden. Men wil een herwaardering van de kennis vastgelegd in de literaire canon en de nationale geschiedenis. Dit pleidooi kadert in een normen- en waardendebat dat steunt op 3pijlers: het traditionele gezin, de christelijke godsdienst en de eigen natie.

Men heeft de opvatting dat een gedeelde culturele geletterdheid aan de basis ligt van gemeenschappelijke waarden en normen. Culturele geletterdheid als cement van de samenleving. Volgens Bloom kan er zonder gedeelde visie geen goede communicatie mogelijk zijn. (-)De Back-to-Basics beweging misbruikt de culturele geletterdheid door het concept ten dienste te stellen van de nationale missie. Gevaar daarbij is dat zelfkritiek en/of communicatie onmogelijk gemaakt worden. Ze zijn conservatief ingesteld, pleiten voor eenvoudige geletterdheid.

Over de achteruitgang van de culturele geletterdheid in onze maatschappij wordt veel geschreven en de school en massamedia worden gezien als schuldigen. Deze achteruitgang leidt tot maatschappelijke problemen zoals geweld, weinig respect, enzovoort zouden moeten worden opgelost door het onderwijs. Er is ook een achteruitgang qua theater, klassieke muziek, kunst en in het bijzonder kennis van literaire klassiekers en lezen. Cultuurkritiek is een genre geworden van doemdenkers ‘in de schaduw van de vooruitgang’, namelijk een doemdenken over de culturele toekomst. Idealen van cultuurcritici zijn vaak terug te vinden in het ‘ideale’ verleden (nostalgie), waarbij het misschien over idealen gaat die nooit bestonden. Cultuurcritici klagen over het verdwijnen van het bildungsideaal (traditioneel onderwijs), vervagen van normen en waarden en het verdwijnen van gedeelde kennis.

Arnold Heukemans omschreef dit proces als de seculaire religie van het humanisme. Het lot van het humanistische gedachtegoed (evangelie) wordt verbonden met het lot van de boekencultuur. Ook in het wereldbeeld van George Steiner staat de ‘taal’ centraal. Met de taal ontstaan de mens, met het verdwijnen van de taal zou ook de mens verdwijnen. De teloorgang van de literatuur zou de taal – en dus ook de mens – in gevaar brengen.

Leescultuur is echter een relatief recent verschijnsel. Voor Steiner was de periode van 1820 tot 1915 de meest hoog staande cultuurperiode. Daarna zette het verval in en in onze tijd is er sprake van de dreigende ondergang van de boekencultuur. In plaats van boeken nu televisie, computer,… . De lezer is verbannen uit een ruimte waarin beeld en geluid domineren. Ondanks het feit dat de gevestigde beschavingsmedia (boek, literatuur, muziek) niet in staat waren een WO te vermijden, bleef Steiner de literaire cultuur verdedigen. Hij geloofde in een literair humanistisch cultuurideaal, waarin het geschreven woord domineert.

Vandaag de dag is cultuur een modewoord = buzz-word geworden. Vroeger stond cultuur voor kunst, nu is het woord alles gaan betekenen. Cultuur neemt steeds vaker de plaats in van concepten als ras en klasse, hierdoor worden vele maatschappelijke kwesties uitgedrukt in termen van “culturele kwesties”. Allerlei hande probelemen en maatschappelijke concepten worden gezien als cultuur. Racisme wordt vertaald in termen van cultuurverschillen, klachten over de jeugd worden klaagzangen over hun cultuur enzovoort. Mensen/individuen spreken over de maatschappij in termen van cultuur. Men drukt zijn identiteit uit door het aannemen van een bepaalde culturele lifestyle.

Cultuur is bovendien een belangrijke bron van zingeving geworden. In de sociologie zien we dat identiteit opgehangen wordt aan zogenaamde clusters van opvattingen, houdingen en (media)voorkeuren. Binnen de culturele studies wordt beklemtoond dat cultuur pedagogisch is omdat cultuur ons mee bepaald in ons denken door de verhalen en metaforen die ze aanbiedt. ‘Culturalisme’ is de term die men gebruikt wanneer de verschillende problemen op basis van culturele perspectieven worden benaderd.

Steeds vaker manifesteert ‘cultuur’ zich daarbij als een concept in crisis. Waarbij cultuurcritici klagen over het vervagen van normen en waarden en het verdwijnen van gedeelde kennis en het verdwijnen van het Bildungsideaal.

Die gedeelde kennis is onder andere het leren lezen en schrijven, iedereen die weet waar een bepaalde afkorting voor staat, leerlingen die over een bepaald onderwerp iets moeten weten om in debat te kunnen gaan. Bewijs hiervoor is bijvoorbeeld de daling in Klara luisteraars. Dit is wel paradoxaal want daar tegenover constateren we dat cultuur en

kunst bij iedereen zo hoog op de agenda staan. Als cultuur bij iedereen zo hoog op de agenda staat, hoe kan het dan in een crisis verkeren? Dit is een rechtstreeks gevolg van het feit dat cultuur zo belangrijk is. In het denken over cultuur en de maatschappij ontstaat er een debat tussen doemdenkers of cultuurcritici en

profeten van de nieuwe cultuur of hype. De eerste groep jaagt het verleden na, waar alles beter was en ziet het heden als verwerpelijk. Back to basics, heimwee naar een ideale tijd in het verleden. Daartegenover staat de idee dat de toekomst ons gelijk geeft, het heden is voor ons.

Het debat staat bovenaan de agenda zowel in de privésfeer als in de openbaarheid (bv huiskamers of media).

Cultuur is ook een belangrijke bron van zingeving geworden. Sociologisch gezien ga je een identiteit ophangen aan ‘clusters van opvattingen, houdingen en (media)voorkeuren. Qua culturele studies leg je de klemtoon op het pedagogische van cultuur. Deze biedt ons immers verhalen en metaforen die mee ons denken bepalen.

Bij culturalisme gaan verschillende problemen op basis van culturele perspectieven worden benaderd. Cultuur vervangt ook steeds vaker concepten als ‘ras’ en ‘klasse’, bijgevolg worden heel wat conflicten beschouwd als culturele kwesties. Racisme wordt bijvoorbeeld vertaald in termen van cultuurverschillen, klachten over de jeugd worden klaagzangen over hun cultuur, enz. Men krijgt ook een identiteit door een cultureel bepaalde lifestyle aan te nemen en ook oorlogen worden bijvoorbeeld omschreven als culturele conflicten. Huntington spreekt bijvoorbeeld over ‘clash of civilizations’ en Said spreekt over de ‘clash of ignorance’ qua oorlogen.

*Duitse theaterwetenschapper HANSTHIES

LEHMANN

*Scenische dynamiek en het fysische en/of visuele gebeuren centraal staat.

Kenmerken

-Tekst wordt een theaterteken als licht en geluid
-zet het lichaam in op een onconventionele manier
-zintuigelijke ervaringen te weeg brengen
-bevat vaak geen logische verbanden
-wil actie, veel handelingen
-verwerpt alle taboes

Geeft een weergave van een maatschappij waarin woorden niet langer dominant zijn, maar plaats ruimen onder druk van snel evaluerende beeldcultuur en toenemende invloed van diverse media